1.1 అచ్చులు स्वर Vowels

1.2 హల్లులు व्यंजन Consonants

1.3 గుణింతాలు बारहखड़ी –

1.4 రెండక్షరాల   పదాలు  दो अक्षरों के शब्द

1.5 మూడక్షరాల పదాలు तीन अक्षरों के शब्द

1.6 సంయుక్తాక్షరాలు संयुक्ताक्षर

సంయుక్తాక్షరాలు संयुक्ताक्षर

1.7 शब्दों में र् का उच्चारण

1.8 अनुस्वार (ं) - पंचम वर्ण का उच्चारण

शब्द में अनुस्वार (ं) आने पर, व्यंजन के क्रम में उसके अगले अक्षर का पंचम वर्ण का आधा मात्रा का उच्चारण करना होगा।

उदाहरण के लिए

1.9 हिंदी व्याकरण परिचय - हिंदी के सर्वनाम

1.10 हिंदी वाक्य संरचना

1.10.1 कुछ हिंदी वाक्य

1.10.2 कुछ क्रिया शब्द

1.10.3 कुछ शब्द

1.10.4 आज्ञासूचक वाक्य संरचना

1.10.5 कुछ आज्ञासूचक वाक्य

1.10.6 वर्तमान काल वाक्य संरचना

2.1 సంజ్ఞా / నామవాచకాలు संज्ञा

వ్యక్తి, స్థల, వస్తు, భావముల పేరులను నామవాచకాలు / సంజ్ఞలు అని అంటారు. హిందీలో నామవాచకాలు మూడు రకాలు: 1) వ్యక్తి నామవాచకాలు, 2)జాతి వాచకాలు 3) భావ వాచకాలు

किसी व्‍यक्ति, स्‍थान, वस्‍तु अथवा भाव के नाम को संज्ञा कहते हैं। हिंदी में संज्ञा के तीन मुख्‍य भेद हैं: 1. व्‍यक्तिवाचक संज्ञा, 2. जातिवाचक संज्ञा और 3. भाववाचक संज्ञा

నామవాచకాల పరివర్తన संज्ञाओं का रूप-परिवर्तन

నామవాచకాలు పరివర్తన చెందే పదాలు. ఈ పరివర్తనకు మూడు కారణాలు 1) లింగం 2) వచనం ౩) కారకం

संज्ञा विकारी शब्‍द हैं। संज्ञा शब्‍द के रूप तीन कारणों से बदलते हैं : 1. लिंग से, 2. वचन से और 3. कारक से।

2.2 సర్వనామాలు सर्वनाम

నామవాచకాల స్థానంలో వచ్చేవి సర్వనామాలు. ఉదాహరణకు మోహన్ ఆజ్ అస్వస్థ్ హై, ఉస్ కో డాక్టర్ కే పాస్ లే జావో . ఈ వాక్యంలో ‘మోహన్’ స్థానే ‘ఉస్ కో’ అన్న పదాన్ని ప్రయోగించారు. అంటే ఈ పదం సర్వనామ పదం. నామవాచకాన్ని పదే పదే ఉపయోగించడానికి మారుగా సర్వనామాన్ని ఉపయోగిస్తారు.

ఖుద్, స్వయం, స్వత: కూడా నిజవాచక సర్వనామాలుగా ప్రయుక్త మవుతాయి. మై ఖుద్ యహ్ కామ్ కర్ సక్తాహూ, ఆప్ స్వయం వహా జాయియే.

सर्वनाम वे शब्‍द हैं जो संज्ञाओं के स्‍थान पर प्रयोग किए जाते हैं। उदाहरण: मोहन आज अस्‍वस्‍थ है। उसको डॉक्‍टर के पास ले जाओ।

इस वाक्‍य में मोहन के स्‍थान पर ‘उसको’ का प्रयोग किया गया है। अत: यह सर्वनाम है। सर्वनाम का प्रयोग संज्ञा के बार-बार प्रयोग को दूर करने के लिए किया जाता है।

खुद, स्‍वयं, स्‍वत: भी निजवाचक सर्वनाम के रूप में प्रयुक्‍त होते हैं। जैसे- मैं खुद यह काम कर सकता हूं; आप स्‍वयं वहां जाइए।

సర్వనామ పదాల స్వరూప వివరణ / सर्वनाम शब्‍दों की रूप-रचना

నామవాచకాలతో పోలిస్తే కొన్ని సర్వనామాలు కారకాల మూలంగా ఎక్కువ పరివర్తన కలుగుతుంది. ఎక్కువగా మారే సర్వనామాల స్వరూపాలు ఈ విధంగా ఉంటాయి.

संज्ञाओं की तुलना में कुछ सर्वनामों में कारकों के कारण अधिक रूपांतर देखा जाता है। कुछ बहुप्रचलित सर्वनामों की रूप-रचना इस प्रकार हैं :

మై –మై, మైనే, ముఝే, ముఝ్ కో, ముఝ్ సే, మేరేద్వారా, మేరే లియె, మేరా, మేరే, మేరీ, ముఝ్ మే, ముఝ్ పర్

मैं- मैं, मैंने, मुझे, मुझको, मुझसे, मेरे द्वारा, मेरे लिए, मेरा, मेरे, मेरी, मुझमें, मुझ पर

హమ్-హమ్, హమ్ నే, హమే, హమ్ కో, హమ్ సే, హమారే ద్వారా, హమారే లియే, హమారా, హమారే, హమారీ, హమ్ మే, హమ్ పర్.

हम- हम, हमने, हमें, हमको, हमसे, हमारे द्वारा, हमारे लिए, हमारा, हमारे, हमारी, हममें, हम पर

తూ: తూ, తూనే, తుఝ్ కో, తుఝ్ సే, తేరే ద్వారా, తేరే లియే, తేరా, తేరే, తేరీ, తుఝ్ మే, తుఝ్ పర్

तू- तू, तूने, तुझे, तुझको, तुझसे, तेरे द्वारा, तेरे लिए, तेरा, तेरे, तेरी, तुझमें, तुझ पर

తుమ్: తుమ్, తుమ్ నే, తుమ్హే, తుమ్ కో, తుమ్ సే, తుమ్హారే ద్వారా, తుమ్హారె లియే, తుమ్హారా, తుమ్హారే, తుమ్హారీ, తుమ్ మే, తుమ్ పర్

तुम- तुम, तुमने, तुम्‍हें, तुमको, तुमसे, तुम्‍हारे द्वारा, तुम्‍हारे लिए, तुम्‍हारा, तुम्‍हारे, तुम्‍हारी, तुममें, तुम पर

వహ్ – వహ్, ఉస్ నే, ఉసే, ఉస్ కో, ఉన్ సే, ఉస్ కే ద్వారా, ఉస్ కే లియే, ఉస్ కా, ఉస్ కే , ఉస్ కీ, ఉస్ మే, ఉస్ పర్,

वह- वह, उसने, उसे, उसको, उससे, उसके द्वारा, उसके लिए, उसका, उसके, उसकी, उसमें, उस पर

వే: వే, ఉన్హోనే, ఉన్హే, ఉన్ కో, ఉన్ సే, ఉన్ కే ద్వారా, ఉన్ కే లియే, ఉన్ కా, ఉన్ కే, ఉన్ కీ,ఉన్ మే, ఉన్ పర్

वे- वे, उन्‍होंने, उन्‍हें, उनको, उनसे, उनके द्वारा, उनके लिए, उनका, उनके, उनकी, उनमें, उन पर

కౌన్: కౌన్, కిస్నే, కిన్హోనే, కిస్ కో, కిసే, కిన్హే, కిన్కో మొ!!

कौन- कौन, किसने, किन्‍होंने, किसको, किसे, किन्‍हें, किनको आदि।

జో- జిస్నే, జిన్హోం నే, జిస్ కో, జిసే, జిన్ కో, జిన్హేఁ మొ!!

जो- जिसने, जिन्‍होंने, जिसको, जिसे, जिनको, जिन्‍हें आदि।

2.3 లింగం लिंग Gender

లింగం: హిందీ భాషలో రెండే లింగాలున్నాయి. (i) పుంలింగం (Masculine Gender), (ii) స్త్రీ లింగం (Feminine Gender). స్థూలంగా లింగాన్ని గుర్తిచేందుకు కొన్ని సూచనలివ్వడం జరిగింది. వీటికి ఎన్నో అపవాదాలున్నా, ఇవి ఉపయోగపడతాయి

लिंग - हिंदी भाषा में दो ही लिंग माने जाते हैं – (i) पुल्लिंग और (ii) स्‍त्रीलिंग। आम तौर पर लिंग की पहचान के लिए कुछ संकेत दिए जा रहे हैं, इनके कई अपवाद हैं, फिर भी अधिकांश स्‍थानों पर ये सहायक हो सकते हैं :

2.3.1 పుంలింగం पुल्लिंग:

1. ఆకారాంత శబ్దాలు : ఉదా: కప్ డా, పైసా, పహియా, ఆటా మొ!! అపవాదం – హవా, దవా, సజా, ఖటియా మొ!!

‘आ’ से अंत होने वाले शब्द: उदा- कपड़ा, पैसा, पहिया, आटा आदि।
अपवाद- हवा, दवा, सजा, खटिया आदि।

2. ‘నా’, ‘ఆవ్’, ‘పన్’, ‘పా’తో అంతమయ్యే భావవాచకాలు- గానా, బహావ్, లడక్ పన్, బచ్ పన్, బుఢాపా మొ!!

‘ना’, ‘आव’, ‘पन’, ‘पा’ से अंत होने वाली भाववाचक संज्ञाएं : गाना, बहाव, लड़कपन, बचपन, बुढ़ापा आदि।

3. ఆన్ తో అంతమయ్యే క్రియార్ధక వాచకాలు: లగాన్, ఖాన్ పాన్, మిలాన్ మొ!!

‘आन’ से अंत होने वाली क्रियार्थक संज्ञाएं : लगान, खान-पान, मिलान आदि।

4. ‘త్వ’, ‘త్య’, ‘వ్య’ ‘ర్య’తో అంతమయ్యే నామ వాచకాలు వ్యక్తిత్వ్, కృత్య, కర్తవ్య్, చాతుర్య మొ!!

‘त्‍व’, ‘त्‍य’, ‘व्‍य’, ‘र्य’ से अंत होने वाली संज्ञाएं : व्‍यक्तित्‍व, कृत्‍य, कर्तव्‍य, चातुर्य आदि।

5. ‘అ’ తో అంతమయ్యే నామవాచకాలు: ఘర్, మకాన్, ఖేత్, పేడ్ మొ!! అపవాదాలు- కితాబ్, కలమ్, దీవార్, మొ!!

‘अ’ से अंत होने वाली संज्ञाएं : घर, मकान, खेत, पेड़ आदि।
अपवाद : किताब, कलम, दीवार आदि।

6. దేశాలు, పర్వతాలు, సముద్రాల పేర్లు: భారత్, చీన్, జపాన్, అమెరికా, ఇటలీ, హిమాలయ, వింధ్యాచల్, ఆల్ప్స్, హింద్ మహాసాగర్, అరబ్ సాగర్ మొ!!

देशों, पर्वतों, सागरों के नाम : भारत, चीन, जापान, अमेरिका, इटली, हिमालय, विंध्‍याचल, आल्‍प्‍स, हिंद महासागर, अरब सागर आदि।

7. అన్ని ధాతువులు, నగల పేర్లు: సోనా, హీరా,లోహా మొ!! అపవాదం- చాందీ.

सभी धातुओं और गहनों के नाम : सोना, हीरा, लोहा आदि।
अपवाद : चाँदी।

8. రోజుల: నెలల పేర్లు:
రోజులు: రవివార్, సోమ్ వార్, మంగల్ వార్, బుధ్ వార్, గురు వార్, శుక్ర వార్, శనివార్

दिनों और महीनों के नाम :
दिन- रविवार, सोमवार, मंगलवार, बुधवार, गुरुवार, शुक्रवार और शनिवार।

నెలలు: చైత్ర, వైశాఖ్, జేఠ్, ఆషాఢ, శ్రావణ్, బాద్ర్ పద్, ఆశ్విన్, కార్తిక, మార్గశీర్ష, పౌష్, మాఘ, ఫాల్గున్

महीने- चैत्र, वैशाख, जेठ, आषाढ़, श्रावण, भाद्रपद, आश्विन, कार्तिक, मार्गशीर्ष, पौष, माघ, फाल्‍गुन।

9. చెట్ల పేర్లు: ఆమ్ (మామిడి), కట్ హల్ (పనస), తాడ్ (తాడి), పీపల్ (వేప), బర్ గద్ (మర్రి), సాగౌన్ (టేకు), శీశమ్ (రోజ్ వుడ్) మొ!!
అపవాదం : ఇమ్ లీ (చింత)

पेड़ के नाम : आम, कटहल, ताड़, पीपल, बरगद, सागौन, शीशम आदि।
अपवाद : इमली।

10. ధాన్యాల పేర్లు: ధాన్ (ధాన్యం), చావల్ (బియ్యం), గేహూఁ (గోధుమ), బాజరా (చిట్టి జొన్న), చనా (శనగ), తిల్ (నువ్వులు)
అపవాదం: జ్వార్ (జొన్న), దాల్ (పప్పు), అరహర్ (కందులు), మటర్ (బటాణీలు)

अनाजों के नाम : धान, चावल, गेहूं, बाजरा, चना, तिल।
अपवाद : ज्‍वार, दाल, अरहर, मटर।

2.3.2 స్త్రీ లింగం स्‍त्रीलिंग

1. ఈ కారాంత పదాలు: నదీ, చిట్ఠీ, టోపీ, రోటీ, గాలీ, వినతీ. అపవాదం: పానీ, ఘీ, జీ, దహీ, మోతీ.

‘ई’ से अंत होने वाली संज्ञाएं : नदी, चिट्ठी, टोपी, रोटी, गाली, विनती।
अपवाद : पानी, घी, जी, दही, मोती।

2. ఊన (తక్కువతనం తెలిపే) వాచకాలు: ఖటియా, డిబియా, పుడియా

ऊनवाचक संज्ञाएं : खटिया, डिबिया, पुडि़या।

3. ఆకారంత సంస్కృత నామవాచకాలు: దయా, కృపా, క్షమా. అపవాదాలు: పితా, కర్తా.

‘आ’ से अंत होने वाली संस्‍कृत की संज्ञाएं: दया, कृपया, क्षमा।
अपवाद : पिता, कर्ता।

4. ఇకారంత వాచకాలు: రుచి, విధి, గతి. అపవాదం: ముని, ఋషి

‘इ’ से अंत होने वाली संज्ञाएं : रुचि, विधि, गति।
अपवाद : मुनि, ऋषि।

5. తా, వట్, హట్, ట్, త్ అంతమయ్యే నామవాచకాలు:సుందరతా, రుకావట్, ఘబరాహట్, బనావట్, బగావత్

‘ता’, ‘वट’, ‘हट’, ‘ट’, ‘त’ से अंत होने वाली संज्ञाएं : सुंदरता, रुकावट, घबराहट, बनावट, बगावत।

6. త లేదా ట తో అంతమయ్యేవి: ఛత్, ఖాట్, హాట్. అపవాదం: పేట్, ఖేత్ మొ!!

‘त’ या ‘ट’ से अंत होने वाली संज्ञाएं : छत, खाट, हाट।
अपवाद : पेट, खेत आदि।

7. నదుల పేర్లు: గంగ, జమునా, గోదావరి, కృష్ణా, కావేరి. అపవాదం: సింధు, బ్రహ్మపుత్ర.

नदियों के नाम : गंगा, जमुना, गोदावरी, कृष्‍णा, कावेरी।
अपवाद : सिंधु, ब्रह्मपुत्र।

8. భాషల పేర్లు: హిందీ, జపానీ, ఇంగ్లీష్, జర్మన్ మొ!!

भाषाओं के नाम : हिंदी, जापानी, अंग्रेज़ी, जर्मन आदि।

9. ఊతో అంతమయ్యేవి: లూ, బాలూ, ఝాడూ

ऊ’ से अंत होने वाले शब्‍द : लू, बालू, झाड़ू

అపవాదం : ఆలూ, ఆంసూ, డాకూ, భాలూ

अपवाद : आलू, आंसू, डाकू, भालू।

ఉదాహరించిన సంకేతాలు కేవలం ఉదాహరణలు మాత్రమే. జాగ్రత్తగా చదవడం, నిఘంటువుల ద్వారా ఎక్కువగా తెలుసుకోవచ్చు నామవాచకాల లింగ విజ్ఞానం కోసం కింద కొన్ని సూచనలు ఇవ్వడమైంది

उपर्युक्‍त संकेत केवल उदाहरण स्‍वरूप के हैं और इनका दायरा अत्‍यंत सीमित है। ध्‍यानपूर्वक पठन और शब्‍द कोश के सहारे जानकारी को बढ़ाया जा सकता है। तथापि, संज्ञा के लिंग की जानकारी के लिए कुछ सुझाव नीचे दिए गए हैं :

1. క్రియలలో: సర్కార్ ఆదేశ్ జారీ కర్తీహై. బైంక్ అధి సూచనా జారీ కర్తీహై

क्रिया से : सरकार आदेश जारी करती है; बैंक अधिसूचना जारी करता है।

2. నామవాచక విశేషణాలలో: అచ్ఛా లడ్ కా, అచ్ఛీ లడ్ కీ, మోటీ ఫాయిల్, మోటా రిజిస్టర్

संज्ञा के विशेषण से : अच्‍छा लड़का; अच्‍छी लड़की; मोटी फाइल; मोटा रजिस्‍टर।

3. నామవాచకాలతో కలిసిన విభక్తులలో : వ్యయ్ కీ రాశి, గత్ వర్ష కా పురస్కార్

संज्ञा के साथ जुड़ी विभाक्ति से : व्‍यय की राशि; गत वर्ष का पुरस्‍कार।

4. వచనం వల్ల – లడ్ కా, లడ్ కే

वचन से : लड़का – लड़के।

గమనిక: అకారాంత పుంలింగ శబ్దాల వచనం మార్చడానికి ఆను ఏగా మార్చాలి. ఇతర పుంలింగ శబ్దాలలో ఏ మాత్రం మార్పు ఉండదు. ఏక్ ఘర్ - చార్ ఘర్, ఏక్ పత్ర్ - పాంచ్ పత్ర్

नोट : ध्‍यान रखें कि ‘आ’ से अंत होने वाले पुल्लिंग शब्‍दों का वचन बदलने के लिए ‘आ’ को ‘ए’ में बदल दिया जाता है। अन्‍य पुल्लिंग शब्‍दों में ऐसा कोई परिवर्तन नहीं किया जाता है। जैसे- एक घर – चार घर। एक पत्र – पांच पत्र।

2. 4 వచనం वचन

పదాలు ఏ రూపంలో ఒకటి లేదా అంతకు మించిన సంఖ్యను సూచిస్తాయో దాన్ని వచనంగా భావిస్తారు. హిందీలో ఏకవచనం, బహువచనం ఉన్నాయి.

शब्‍द के जिस रूप से उसके एक या अनेक होने का बोध हो उसे वचन कहते हैं। हिंदी भाषा में दो वचन हैं : एकवचन और बहुवचन।

ఏకవచనం: ఒక వ్యక్తి, వస్తు, బోధక రూపాలు ఏకవచన రూపాలు.

ఉదా: ఘోడా, కన్యా, నదీ మొ!!

एकवचन : शब्‍द के जिस रूप से एक व्‍यक्ति या वस्‍तु का बोध हो उसे एकवचन कहते हैं। जैसे- घोड़ा, कन्‍या, नदी।

బహు వచనాలు: అధిక వ్యక్తులు, వస్తువులు సూచించే రూపాలే బహు వచనం.

ఉదా: ఘోడే, కన్యాయేఁ, నదియాఁ.

बहुवचन : शब्‍द के जिस रूप से एक से अधिक व्‍यक्तियों या वस्‍तुओं का बोध हो उसे बहुवचन कहते हैं। जैसे- घोड़े, कन्‍याएं, नदियां।

2. 5 కారకం कारक

నామవాచకాలకు లేదా సర్వనామాలకు క్రియలతో ఉండే సంబంధాన్ని తెలియజేసే స్థితిని కారకం అంటారు. కారకీయ సంబంధం తెలియ జేసేందుకు ప్రయోగితమయ్యే చిహ్నాలను కారకచిహ్నాలు లేదా విభక్తులు లేదా పరసర్గలు అంటారు. కారకాలు 8 విధాలు.

संज्ञा या सर्वनाम के जिस रूप से उसका संबंध क्रिया के साथ जाना जाता है, उसको कारक कहते हैं। कारकीय संबंध को प्रकट करने वाले चिह्नों को कारक-चिह्न, विभक्ति या परसर्ग कहते हैं। कारक के आठ भेद होते हैं :

2.5.1 నే ప్రయోగం ‘ने’ का प्रयोग

కర్త కారకంలో ‘నే’ ప్రయోగం సామాన్యంగా సకర్మక ధాతువులతో ఉన్న భూతకాలిక కృదంతాల తో నిర్మితమైన (క్రియ అధ్యాయం చుడండి) క్రియలలో వస్తుంది: రామ్ నే రోటీ ఖాయీ, మోహన్ నే పత్ర్ లిఖా హై, సీతానే ఆమ్ ఖరీదే థే. ఈ వాక్యాలలో ఖాయీ, లిఖా, ఖరీదే అన్న సకర్మక ధాతువులు ఖానా, లిఖ్ నా , ఖరీద్నాల భూతకాలిక కృదంతాలు, అందువల్ల ఈ కర్తలకు ‘నే’ వచ్చింది. అకర్మక ధాతువుల క్రియ రూపాలకు ‘నే’ ప్రయోగం రాదు, రామ్ గయా, మోహన్ బహుత్ చిల్లాయా, సీతా ఖూబ్ సోయీ.

कर्ता कारक में ‘ने’ का प्रयोग सामान्‍यत: केवल सकर्मक धातुओं से बने भूतकालिक कृदंत (देखिए क्रिया का अध्‍याय) से बनी क्रियाओं के साथ होता है : राम ने रोटी खाई, मोहन ने पत्र लिखा है, सीता ने आम खरीदे थे। इन वाक्‍यों में खाई, लिखा, खरीदे सकर्मक धातु खाना, लिखना, खरीदना के भूतकालिक कृदंत हैं, अत: इनके कर्ता के साथ ‘ने’ लगा है। अकर्मक धातुओं से बने क्रिया-रूपों के साथ ‘ने’ का प्रयोग नहीं होता : राम गया, मोहन बहुत चिल्‍लाया, सीता खूब सोई।

కొన్ని అపవాదాలు:

कुछ अपवाद हैं :

a) బోల్నా, భూల్నా, లానాలు సకర్మక క్రియలు. అయినా వీటి భూతకాలిక రూపాలకు ‘నే’ ప్రయోగం జరగదు.

(क) बोलना, भूलना, लाना सकर्मक क्रियाएँ हैं किन्‍तु इनसे बने भूतकालिक रूपों के साथ ने का प्रयोग नहीं होता।

b) నహానా, ఛీంక్ నా, ఖాంస్నా అకర్మ క్రియలు. వీటి భూతకాలిక కృదంతాలకు నే వస్తుంది.

(ख) नहाना, छींकना, खाँसना, अकर्मक क्रियाएँ हैं, किन्‍तु इनसे बने भूतकालिक कृदन्‍तों के साथ ने का प्रयोग होता है।

c) లగ్నా, సక్నా, జానా, చుక్ నా, పానా, రహనా, ఉఠ్ నా, బైఠ్ నా, పఢ్ నా సహాయక క్రియలు సకర్మక ధాతువులుతో ఉంటే ‘నే’ ప్రయోగం ఉండదు.

(ग) लगना, सकना, जाना, चुकना, पाना, रहना, उठना, बैठना, पड़ना, सहायक क्रियाएँ लगने पर सकर्मक धातुओं के साथ भी ‘ने’ का प्रयोग नहीं होता।

d) కొంతమంది బక్నా, జాన్ నాల తో, నే ప్రయోగిస్తున్నారు కానీ కొంతమంది ప్రయోగించరు.

(घ) कुछ लोग तो बकना, जानना आदि के साथ ‘ने’ का प्रयोग करते हैं, किन्‍तु कुछ लोग नहीं करते।

2. 6 (విభక్తులను దృష్టిలో ఉంచుకొని) నామవాచక పదాలలో వచనం మార్పిడి నియమాలు संज्ञा शब्दों का वचन बदलने के नियम (कारक चिन्हों को ध्यान में रखते हुए)

వాక్యాలలో నామవాచక శబ్దాలతో ఎన్నో మార్లు నే, కో, సే, కేలియే అనే విభక్తి ప్రత్యయాలు వస్తుంటాయి. కొన్ని సార్లు రావు. అందువల్ల బహువచనాలు కూడా రెండు విధాలుగా తయారవుతాయి.

वाक्‍य में प्रयोग करते समय संज्ञा शब्‍दों के साथ कई बार ने, को, से, के लिए आदि कारक-चिह्न लगते हैं और कई बार नहीं लगते। इस कारण शब्‍दों के बहुवचन भी दो प्रकार से बनते हैं :

(ఎ) విభక్తి ప్రత్యయాలు లేని రూపాలు

(क) जब शब्‍दों के साथ कारक-चिह्न नहीं लगते।

(బి) విభక్తి ప్రత్యయాలు సహిత రూపాలు

(ख) जब शब्दों के साथ कारक-चिह्न लगते हैं।

1) ఆకారాంత పుంలింగం (ఘోడా వంటివి)

आकारांत पुल्लिंग – (जैसे घोड़ा)

ఈ పులింగ వర్గంలో లడ్ కా, బచ్చా, గధా, రుప్యా, కుత్తా, చూహా, బేటా, చీతా, కీడా, సాలా, పర్దా, దర్వాజా, బగీచా మొ!! అధిక సంఖ్యలో ఆకారాంత సమూహంలో ఉన్నాయి. వీటికి అపవాదాలు కుడా ఉన్నాయి.

इस पुल्लिंग वर्ग में लड़का, बच्‍चा, गदहा (गधा), रुपया, कुत्‍ता, चूहा, बेटा, चीता, कीड़ा, साला, पर्दा, दरवाज़ा, बग़ीचा आदि अधिसंख्‍य आकारांत शब्‍द आते हैं। इसके कुछ अपवाद भी हैं –

2) ఇతర పుంలింగాలు : (వ్యంజనాంతాలు అంటే హల్లు అంతంలోవచ్చేవి, మిత్ర, ఇకరాంత కవి, ఈకారాంత సాథీ, ఉకారాంత సాధు, ఊకారాంత డాకూ మొ!!)

अन्‍य पुल्लिंग – (जैसे व्‍यंजनांत मित्र, इकारांत कवि, ईकारांत साथी, उकारांत साधु तथा ऊकारांत डाकू आदि)

3) ఇకారాంత (జాతి) ఈకారాంత (లడ్ కీ ) ఇయాంత (గుడియా) స్త్రీ లింగాలు

इकारांत – (जैसे जाति), ईकारांत (जैसे लड़की), इयांत (जैसे गुडि़या) स्‍त्रीलिंग।

4) ఇతర స్త్రీ లింగాలు (వ్యంజనాంతాలయిన పుస్తక్, ఆకారాంత మాతా, ఉకారాంత ఋతు, ఊకారాంత బహూ, ఔకారాంత గౌ మొ.)

अन्‍य स्‍त्रीलिंग – (जैसे व्‍यंजनांत पुस्‍तक, आकारांत माता, उकारांत ऋतु, ऊकारांत बहू तथा ओकारांत गौ आदि)

2.7 విశేషణాలు विशेषण

నామవాచకాల, సర్వనామాల, విశేషత్వాన్ని తెలిపే పదాలను విశేషణా లంటారు. ఉదా: యహ్ సుందర్ ఫూల్ హై; వహ్ కాలా ఘోడా హై, పాంచ్ లడ్ కియాఁ పడ్ రహీ హైఁ, గిలాస్ భర్ దూధ్ లావో, కాలే బాదల్ ఘిర్ ఆయేహైఁ, యహ్ బాగ్ సుందర్ హై.

जिस शब्‍द से संज्ञा या सर्वनाम की विशेषता प्रकट होती है, उसे विशेषण कहते हैं। जैसे- यह सुंदर फूल है; वह काला घोड़ा है; पांच लड़कियां पढ़ रही हैं; गिलास भर दूध लाओ; काले बादल घिर आए हैं; यह बाग सुंदर है।

గమనిక : విశేషణం ఏపదముయొక్క విశేషత్వాన్ని తెలుపుతుందో దానిని విశేష్యం అంటారు. ఉదా: సుందర్ ఫూల్ లో సుందర్ విశేషణం అయితే ఫూల్ విశేష్యం.

नोट : विशेषण जिस शब्‍द की विशेषता प्रकट करता है उसे विशेष्‍य कहा जाता है। जैसे- सुंदर फूल में सुंदर विशेषण और फूल विशेष्य ।

విశేషణాలలో లింగ వచన, కారక సంబంధమైన తేడాలు తక్కువగా ఉంటాయి. కేవలం కొన్ని ఆకారంత విశేషణాలే మారుతుంటాయి.

ఉదా: అచ్ఛా లడ్ కా, అచ్ఛే లడ్ కే, అచ్ఛీ లడ్ కీ, అచ్ఛే లడ్ కే కో, అచ్ఛే లడ్ కోం కో, అచ్ఛీలడ్కీకో.

विशेषणों में लिंग, वचन और कारक संबंधी अंतर बहुत कम होता है। केवल कुछ ‘आकारांत’ (‘आ’ से अंत होने वाले) विशेषणों में ही इस प्रकार के परिवर्तन आते हैं। जैसे- अच्‍छा लड़का, अच्‍छे लड़के, अच्‍छी लड़की। अच्‍छे लड़के को, अच्‍छे लड़कों को, अच्‍छी लड़की को।

2.8 ఉపసర్గలు , ప్రత్యయాలు – उपसर्ग एवं प्रत्यय

2.8.1 ఉపసర్గలు उपसर्ग

ఉపసర్గలు స్వతంత్ర ప్రయోగం కానివి, పదాలకు ముందు విశేషార్ధం సూచించడానికి ప్రయోగిస్తారు.

‘उपसर्ग’ उस वर्ण या वर्ण-समूह को कहते हैं, जिसका स्‍वतंत्र प्रयोग न होता हो, और जो किसी शब्‍द के पूर्व, कुछ अर्थपूर्ण विशेषता लाने के लिए जोड़ा जाए।

ఉపసర్గల చరిత్ర అతి ప్రాచీనం. మొదట ఇవి స్వతంత్రంగా ఉండి విడిగా అర్ధం బోధించేవి. కాలక్రమంలో స్వతంత్ర ప్రయోగ సామర్థ్యం కోల్పోయి కేవలం మూల పద సంబంధంతో వచ్చాయి. సంస్కృతంలో ప్ర, పరా, అప, సమ, అను, అవ, నిస్, నిర్, దుర్, మొ!! 22 ఉప సర్గలున్నాయి.

भारोपीय परिवार में उपसर्गों का इतिहास काफी प्राचीन काल तक जाता है। पहले ये स्‍वतंत्र शब्‍द थे तथा इनका अपना अर्थ था। बाद में इनकी यह स्‍वतंत्रता पूर्णत: समाप्‍त हो गई और ये केवल मूल शब्‍द से संबद्ध होकर ही आने लगे। संस्‍कृत में प्र, परा, अप, सम, अनु, अव, निस्, निर्, दुस्, दुर् आदि 22 उपसर्ग माने जाते हैं।

చారిత్రకంగా హిందీ ఉపసర్గలు 3 రకాలు – తత్సమాలు (అభావ్, అభిమాన్ వంటివి) తద్భవాలు (పైసే, ఉన్చాస్) విదేశ్యాలు (దర్ అసల్, ఉప్ గవర్నర్).

ऐतिहासिक दृष्टि से हिंदी उपसर्ग तीन प्रकार के हैं – तत्‍सम(जैसे अभाव, अभिमान) तद्भव (पैसे,उनचास), विदेश (जैसे दरअसल, उप गवर्नर) ।

2.8.2 ప్రత్యయాలు प्रत्‍यय

ధ్వనులు లేదా ధ్వని సమూహాలుగా ఉన్న ప్రత్యయాలను పదముల, లేక ధాతువుల చివర జోడించడం వల్ల పదం లేదా రూపం నిర్మిత మవుతుంది.

प्रत्‍यय ध्‍वनि अथवा ध्‍वनि-समूह की वह भाषिक इकाई है जिसे किसी शब्‍द अथवा धातु के अंत में जोड़कर शब्‍द अथवा रूप की रचना की जाती है।

తత్సమ ప్రత్యయాలు: సంస్కృత సమానంగా ఉంటాయి. వైజ్ఞానిక్ లో ‘ఇక్’, ప్రియాలో ‘ఆ’ మొ!!

तत्सम प्रत्यय – ये संस्कृत के समान हैं, जैसे वैज्ञानिक (इक), प्रिया (आ) आदि।

తద్భవ ప్రత్యయాలు: ఇవి హిందీ భాషలో ఎక్కువ. కఠినాయీ (ఆయీ) బనావట్ (ఆవట్) మొ!!

तद्भव प्रत्‍यय - तद्भव प्रत्‍यय हिंदी में काफ़ी है, जैसे कठिनाई (आई), बनावट (आवट) आदि।

దేశీయాలు: అజ్ఞాత వ్యుత్పత్తికాలు – ఉదా. ఘుమక్కడ్ (అక్కడ్)

देशज प्रत्‍यय - देशज प्रत्‍यय अज्ञात व्‍युत्‍पत्तिक होते है। जैसे घुमक्‍कड़ (अक्कड़) ।

విదేశీయ ప్రత్యయాలు: పార్సీ, అరబ్బీ, ఇంగ్లీష్ భాషల ద్వారా ప్రవేశించినవి – కార్ (సలాహ్ కార్), ఇజమ్ (కమ్యూనిజమ్), మొ.

विदेशी प्रत्‍यय - फ़ारसी (अरबी) एवं अंग्रेजी से आए प्रत्यय, जैसे कार (सलाहकार), इज्म (कम्यूनिज्म)

2.9 క్రియలు , క్రియా విశేషణాలు क्रिया और क्रिया विशेषण

2.9.1 క్రియలు क्रिया

కార్యాలు లేదా పనులను సూచించే పదాలు. ఉదా: రామ్, చిట్ఠీ లిఖ్ తా హై, ఫాయిలేఁ అల్మారీ మేఁ రఖీహైఁ ; పేడ్ కీ డాలీ టూట్ గయీ.

जिस शब्‍द से किसी कार्य के करने का या होने का बोध हो उसे क्रिया कहते हैं। उदाहरण:
राम चिट्ठी लिखता है; फाइलें अलमारी में रखी हैं; पेड़ की डाली टूट गई।

మొదటి వాక్యంలో రాయడం, రెండోదాంట్లో ఉంచడం మూడోదాట్లో విరగడం అనే పనులను సూచిస్తున్నాయి. కాబట్టి అర్థాన్ని సూచించే పదాలు క్రియలు:

पहले वाक्‍य में राम ‘लिखने’ का कार्य कर रहा है और दूसरे दोनों में ‘रखने’ और ‘टूटने’ का कार्य हो रहा है। इसलिए ये तीनों पद क्रिया के उदाहरण हैं।

2.9.2 ధాతువులు धातु

క్రియా మూలాంశాలు ధాతువులు. ఉదా: పఢ్, లిఖ్, ఉఠ్, ఖేల్, సో, దేఖ్ మొ!! ధాతువులకు ‘నా’ చేర్చడం వల్ల సామాన్య రూపాలు ఏర్పడతాయి. పఢ్ నా , లిఖ్ నా, ఉఠ్ నా, ఖేల్ నా, సో నా, దేఖ్ నా, మొ!!

क्रिया के मूल अंश को धातु कहते हैं। जैसे- पढ़, लिख, उठ, खेल, सो, देख आदि। धातु के पीछे ‘ना’ जोड़ने से पढ़ना, लिखना, उठना, खेलना, सोना, देखना आदि क्रिया के सामान्‍य रूप में बन जाते हैं।

ప్రతి ఒక్క క్రియలోనూ రెండు అంశాలుంటాయి. వ్యాపారం (కార్యం), ఫలం. కర్త క్రియ కార్యం నిర్వహిస్తాడు, క్రియ ఫలితం దేనికి చెందుతుందో అది కర్మ.

प्रत्‍येक क्रिया में दो बातें होती हैं – व्‍यापार (कार्य) और फल। कर्ता- क्रिया के व्‍यापार को करने वाला; कर्म- जिस पर क्रिया का फल पड़ता है।

ధోబీ కప్ డే ధోతాహై – ఈ వాక్యంలో ధోతాహై క్రియ. ధోనేకా అన్న కార్యం ధోబీ చేస్తాడు. దాని ఫలిత ప్రభావం ‘క పడే’ మీద ఉంటుంది. కాబట్టి ధోభీ కర్త, కపడే కర్మ, కప్ డే లేకుండా ధోనా క్రియ లేదు.

‘धोबी कपड़े धोता है’ – इस वाक्‍य में ‘धोता है’ क्रिया है, धोने का व्‍यापार (कार्य) धोबी करता है और उसका फल ‘कपड़े’ पर पड़ता है। इस वाक्‍य में ‘धोबी’ कर्ता है और ‘कपड़े’ कर्म। ‘कपड़े’ के बिना ‘धोना’ क्रिया नहीं हो सकती।

2.9.3 క్రియలలో తేడాలు क्रिया के भेद -

క్రియలు రెండు రకాలు: సకర్మకాలు, అకర్మకాలు

क्रिया के दो भेद होते हैं : (i) सकर्मक और (ii) अकर्मक।

(i) సకర్మకాలు: ఈ క్రియలతో కర్మ ఉంటుంది లేదా అది ఉండే సంభవనీయత ఉంటుంది. క్రియ ఫలం కర్మ మీద కనబడుతుంది. ఉదా: విభాగ్ నే పుస్తక్ ఖరీదీ, నరేష్ పత్ర లిఖేగా, సర్కార్ నియమ్ బనాయేగీ.

(i) सकर्मक क्रिया : सकर्मक क्रियाओं के साथ कर्म होता है या उसके होने की संभावना रहती है। अर्थाత్त् जिन क्रियाओं का फल कर्म पर पड़ता है, उन्‍हें ‘सकर्मक’ क्रियाएं कहते हैं। उदाहरण:
विभाग ने पुस्‍तक खरीदी; नरेश पत्र लिखेगा; सरकार नियम बनाएगी।

ఈ వాక్యాలలో పుస్తక్, పత్ర్, నియమ్ కర్మలు. ఖరీద్ నా, లిఖ్ నా, బనానా అనే కార్యాలను వేరే వారు చేస్తున్నా ఫలభారం వీటి మీదే పడుతోంది. కాబట్టి సకర్మకాలు.

इन वाक्‍यों में पुस्‍तक, पत्र और नियम कर्म हैं। खरीदने, लिखने और बनाने का कार्य तो कोई और कर रहा है पर फल इन पर पड़ रहा है। अत: ये तीनों क्रियाएं सकर्मक हैं।

(ii) అకర్మకాలు अकर्मक क्रिया

అకర్మక క్రియల వెంట కర్మ ఉండదు. క్రియలయొక్క పని, ఫలం కర్తకే ఆపాదిస్తే అకర్మకాలు అవుతాయి. ఎందుకంటే వాటికీ కర్మ ఉండదు.

अकर्मक क्रियाओं के साथ कर्म नहीं रहता। अर्थात् जिन क्रियाओं के व्‍यापार और फल दोनों कर्ता में ही पाए जाएं उन्‍हें ‘अकर्मक’ क्रिया कहते हैं। क्‍योंकि उनमें कर्म नहीं होता है।

ఉదా: రాజేష్ సోయా హై, దీపా హఁస్తీ హై, బచ్చే ఖేల్ తే హైఁ, పక్షీ ఉడ్ తాహై- ఈ వాక్యాలలో సోయాహై, హఁస్తీ హై, ఖేలతే హైఁ, ఉడ్ తా హై అనేవి అకర్మక క్రియలు

उदाहरण : राजेश सोया है; दीपा हँसती है; बच्‍चे खेलते हैं; पक्षी उड़ता है।

इन वाक्‍यों में सोया है, हँसती है, खेलते हैं और उड़ता है – अकर्मक क्रियाएं हैं।

2.9.4 క్రియల కాలబోధకత / क्रिया का काल

ఏదైనా పని జరగబోయే, జరిగిన, జరుగుతున్న సూచించే అంశాన్ని కాలం అంటారు, వీటిలో మూడు భేదాలున్నాయి.

क्रिया का वह रूप जिससे उसके होने या करने का समय जाना जाए, काल कहते हैं। इसके तीन भेद हैं:

భూతకాలం: గడిచిన సమయంలో క్రియ జరగడంలేదా చేయడం సూచించడాన్ని భూత కాలం అని వ్యవహరిస్తారు. మోహన్ నే టిప్పణీ లిఖీ.

क) भूत काल : भूत काल क्रिया का वह रूप है जिससे बीते समय में क्रिया का होना या करना पाया जाए। जैसे- मोहन ने टिप्‍पणी लिखी।

వర్తమాన కాలం: ఇది జరుగుతున్న సమయంలో క్రియ జరగడం లేదా చేయడం సూచిస్తుంది. ఉదా. ప్రభా గానా గాతీ హై.

ख) वर्तमान काल : वर्तमान काल क्रिया का वह रूप है जिससे वर्तमान (चालू) समय में क्रिया का होना या करना पाया जाए। जैसे- प्रभा गाना गाती है।

భవిష్యత్ కాలం: ఇది రాబోయే సమయంలో క్రియ జరగడం లేదా చేయడం సూచిస్తుంది. ఉదా. వహ్ దిల్లీ కల్ జాయేగా.

ग) भविष्‍यत् काल : भविष्‍यत् काल क्रिया का वह रूप है जिससे भविष्‍यत् (आने वाले) समय में क्रिया का होना या करना पाया जाए। जैसे- वह कल दिल्‍ली जाएगा।

2.9.5 క్రియ బోధకత: क्रिया का वाच्‍य

చేసిన / చేస్తున్న/ చేయబోయే కార్యానికి ప్రధాన విషయం కర్తనా కర్మనా, భావమా అని తెలిపే అంశాన్ని క్రియ బోధకత అంటారు.

वाच्‍य क्रिया का वह रूप है जिससे यह माना जाए कि क्रिया द्वारा किए हुए कार्य का प्रधान विषय कर्ता है, कर्म है या भाव है। वाच्‍य के तीन भेद हैं :

1) కర్తృ వాచ్యం: క్రియ యొక్క లింగ వచన విభక్తులు కర్తను అనుసరిస్తాయి. దీనిని కర్తృ ప్రధాన క్రియ అనికూడా వ్యవహరిస్తారు. ఉదా. సహాయక్ మసౌదా లిఖ్ తా హై, లతా కథా సునాతీ హై, కర్మ చారీ కామ్ కర్ తే హైఁ.

कर्तृवाच्‍य : इसमें क्रिया का लिंग, वचन और पुरुष ‘कर्ता’ के अनुसार होता है। इसको कर्तृप्रधान क्रिया भी कहते हैं। जैसे- सहायक मसौदा लिखता है। लता कथा सुनाती है। कर्मचारी काम करते हैं।

2) కర్మ వాచ్యం: క్రియ యొక్క లింగ వచన విభక్తులు కర్మను అనుసరించి ఉంటాయి. దీనిని కర్మ ప్రధాన క్రియ అని కూడాఅంటారు. ఉదా.: సహాయక్ ద్వారా మసౌదా లిఖా గయా, సర్కార్ ద్వారా నియమ్ బనాయే జాతేహైఁ.

హిందీలో ఎక్కువగా కర్తృ వాచ్యాలే ప్రయోగిత మవుతాయి.

कर्मवाच्‍य : इसमें क्रिया का लिंग, वचन और पुरुष ‘कर्म’ के अनुसार होता है। इसको कर्मप्रधान क्रिया भी कहते हैं। जैसे- सहायक द्वारा मसौदा लिखा गया। सरकार द्वारा नियम बनाए जाते हैं।

हिंदी में अधिकतर कर्तृवाच्‍य का ही प्रयोग होता है।

3) భావ వాచ్యం: ఇందులో క్రియాభావం ముఖ్యం. కర్మ, కర్తలు అప్రధానాలు. ఇటువంటివి భావ బోధకాలు. కర్తకు ‘సే’ లేదా ‘ కే ద్వారా’ జోడించడం వల్ల కర్తృ వాచ్యం నుంచి భావవాచ్యానికి మారిపోతాయి. ముఝ్ సే బోలా భీ నహీఁజాతా, హమ్ సే బైఠా నహీఁ జాతా, రాధా సే రాత్ భర్ కైసే జగా జాయేగా ?

भाववाच्‍य : क्रिया के जिस रूप में न कर्ता की प्रधानता हो और न कर्म की, बल्कि जहां क्रिया का भाव ही मुख्‍य हो, उसे भाववाच्‍य कहते हैं। इसमें कर्ता के आगे ‘से’ या ‘के द्वारा’ लगा दें तो कर्तृवाच्‍य से भाववाच्‍य रूप बनाया जा सकता है। उदाहरण :

• मुझसे बोला भी नहीं जाता।
• हमसे बैठा नहीं जाता।
• राधा से रात भर कैसे जगा जाएगा?

2.10 వాక్యరచన లేదా సంయోజన वाक्‍य-रचना अथवा संयोजन

వాక్యరచనలో ప్రాథమికంగా పద సంయోజనతో జరుగుతుంది. ఈ పదాలు నామవాచకం, విశేషణం, క్రియ, అన్వయాలుతో కూడి ఉంటాయి.

वाक्‍य की रचना मूलत: पदों से होती है। ये पद संज्ञा, सर्वनाम, विशेषण, क्रिया तथा अव्‍यय होते हैं।

అప్పుడప్పుడు వాక్య సంయోజన పదబంధాలతో కూడా ఉంటుంది. అంటే వాక్యం పదబంధం, నామవాచకం, సర్వ నామం, విశేషణం, క్రియ విశేషణాలు మొ!! వాటితో నిర్మితమవుతుంది.

कभी-कभी पदों से पदबंध की रचना होती है, और वाक्‍य की रचना में ये पदबंध, संज्ञा, सर्वनाम, विशेषण, क्रियाविशेषण आदि के रूप में आते हैं।

ఈ అంశాలు సామాన్య వాక్యాల సంయోజనలో ఉంటాయి. ఇది వరకు వివరించి నట్టుగా వాక్యంలో ఉద్దేశ్యం, విధేయం ఉంటాయి. సంయుక్త, మిశ్రమ వాక్యలలో విభిన్న సరళ వాక్యాలు ఉంటాయి. మిశ్రమ వాక్యలలో విభిన్నసరళ వాక్యాలు ఉంటాయి. మిశ్రమ వాక్యాలు ఒకటి, లేదా అంతకు మించి సామాన్య వాక్యాలుంటాయి. మిశ్రిత వాక్యంలో ఒక ప్రధాన ఉపవాక్యం, మిగిలినవి ఆశ్రిత ఉపవాక్యాలుగా ఉంటాయి. సంయుక్త వాక్యాలలో ఇమిడి పోయే సామాన్య వాక్యాలు ఉపవాక్యాలుగా ఉన్నప్పటికీ అవి ఆశ్రితంగా ఉండవు.

उपर्युक्‍त बातें सरल वाक्‍य की रचना में मिलती हैं जिसमें, जैसा कि पीछे कहा जा चुका है, कि एक उद्देश्‍य और एक विधेय होता है। संयुक्‍त और मिश्रित वाक्‍य की रचना जैसा कि पीछे दिया गया है, विभिन्‍न प्रकार के सरल वाक्‍यों से होती है। मिश्रित वाक्‍य में दो या अधिक सरल वाक्‍य इस प्रकार जोड़े जाते हैं कि उनमें एक तो प्रधान उपवाक्‍य हो जाता है, और शेष आश्रित उपवाक्‍य रहते हैं। संयुक्‍त वाक्‍य में सरल वाक्‍य इस प्रकार जोड़े जाते हैं कि कोई भी उपवाक्‍य आश्रित नहीं होता।

వాక్యరచనలో పదాల ద్వారా పదబంధ సంయోజన, పదబంధాల ద్వారా ఉపవాక్య సంయోజన సమ్మేళనం పొందుతుంటాయి. మూడు అంశాలు ఈ సందర్భంగా గుర్తించాలి. అవి: పదక్రమం, అన్వయం, అధ్యాహారం, ఈ మూడింటిని విడిగా పరిశీలించడం జరుగుతుంది.

पदों से वाक्‍य-रचना करने के संदर्भ में पदक्रम एवं अन्वय का विशेष महत्व है, जिसका विवेचन नीचे दर्शाया गया है:

2.11 పదక్రమం पदक्रम (word order)

వాక్యంలో పదాలు ఉండే వరుసక్రమమే పదక్రమం. పదాలను కొంతమంది శబ్దాలని వ్యవహరిస్తారు. కాబట్టి పదక్రమాన్ని శబ్ద క్రమమనీ వ్యవహరిస్తారు. ప్రతి భాషలో వాక్యాలకు నిర్ణయించబడిన పదక్రమం ఉంటుంది. ఉదాహరణకు: ఇంగ్లీషు భాషలో కర్త + క్రియ + కర్మ (రామ్ కిల్డ్ మోహన్) అనేది క్రమమైతే, హిందీలో కర్త + కర్మ + క్రియ (రామ్ నే మోహన్ కో మార్ డాలా). ఇప్పుడు మనం హిందీ భాషలో పదక్రమం గురించి చర్చించు కుంటున్నాం: అందులో ఇమిడి ఉన్న ప్రధానాంశాలివి:

‘पदक्रम’ का अर्थ है ‘वाक्‍य में पदों के रखे जाने का क्रम’। ‘पद’ को ‘शब्‍द‘ कहने के कारण कुछ लोग ‘पदक्रम’ को ‘शब्‍दक्रम’ भी कहते हैं। हर भाषा के वाक्‍य में पदों या शब्‍दों के अपने क्रम होते हैं। उदाहरण के लिए अंग्रेजी में कर्ता+क्रिया+कर्म (Ram killed Mohan) का क्रम है तो हिंदी में कर्ता+कर्म+क्रिया (राम ने मोहन को मार डाला)। यहां हिंदी वाक्‍यों में पदक्रम पर विचार किया जा रहा है। मुख्‍य बातें निम्‍नांकित हैं—

1. కర్త వాక్యంలో మొదట్లోనూ, క్రియ సాధారణంగా చివరగానూ ఉంటుంది. మోహన్ గయా, లడ్ కా దౌడా, వాక్యంలో ప్రాధాన్యత సూచించినప్పుడు పదక్రమం వ్యతిరేకంగా కూడా ప్రయుక్తమవుతుంది. ఉదా: గయా వహ్ లడ్ కా, పాస్ హోచు కేతుమ్.

कर्ता वाक्‍य में पहले और क्रिया प्राय: अंत में होती है : मोहन गया, लड़का दौड़ा। यों बल देने के लिए क्रम उलट भी सकते हैं। गया वह लड़का, पास हो चुके तुम।

2. కర్తకు సంబంధించిన విస్తరింపు కర్తకు ముందు, క్రియకు సంబంధించిన విస్తరింపు కర్త తరువాత వస్తాయి.- రామ్ కా లడ్ కా మోహన్ గాడీసే అప్నే ఘర్ గయా.

कर्ता का विस्‍तार उसके पहले तथा क्रिया का विस्‍तार कर्ता के बाद आता है : राम का लड़का मोहन गाड़ी से अपने घर गया।

3. కర్మ మరియు పూరకం, కర్త మరియు క్రియల మధ్య వస్తాయి. రామ్ నే పుస్తక్ లీ. రెండు కర్మలునప్పుడు మొదట అప్రధాన కర్మ, తరవాత ప్రధాన కర్మ వస్తుంది. రామ్ నే మోహన్ కో పత్ర్ లిఖా. కర్మ మరియు పూరక సంబంధమైన విస్తరణలు వాటికి ముందుగానే వస్తూంటాయి. రామ్ నే అప్నే మిత్ర్ కే బేటే రాజీవ్ కో బధాయీ కా పత్ర్ లిఖా, మోహన్ అచ్ఛా డాక్టర్ హై. ప్రాధాన్యతకుగాను కర్మ ముందుగా కూడా రావచ్చు. పుస్తక్ లేలీ తుమ్ నే?

कर्म तथा पूरक कर्ता और क्रिया के बीच में आते हैं : राम ने पुस्‍तक ली। यदि दो कर्म हों तो गौण कर्म पहले तथा मुख्‍य कर्म बाद में आता है : राम ने मोहन को पत्र लिया। कर्म तथा पूरक के विस्‍तार उनके पूर्व आते हैं : राम ने अपने मित्र के बेटे राजीव को बधाई का पत्र लिखा, मोहन अच्‍छा डाक्‍टर है। बल देने के लिए कर्म पहले भी आ सकता है : पुस्‍तक ले ली तुमने?

4. విశేషణాలు సామాన్యంగా విశేష్యాలకు ముందుగా వస్తాయి. తేజ్ ఘోడే కో ఇనామ్ మిలా, అకర్మణ్య విద్యార్థీ ఫెయిల్ హో గయా. పూరక విశేషణాలు విశేష్యాల తరువాత వస్తాయి. రామ్ లంబాహై, హై, థా, హోగా వంటి క్రియలున్నప్పుడు అలా జరుగుతుంది.

సాధారణంగా విశేషణాలు క్రియలకు ముందుగా వచ్చినా, అప్పుడప్పుడు క్రియ తర్వాత, వాక్యాంతంలో కూడా వస్తాయి. చాహే కుఛ్ భీ న హో భాయి, హై వహ్ సుందర్.

विशेषण प्राय: विशेष्‍य के पूर्व आते हैं : तेज़ घोड़े को इनाम मिला, अकर्मण्‍य विद्यार्थी फेल हो गया है। पूरक विशेषण विशेष्य के बाद आते हैं। राम लंबा है, था, होगा जैसी क्रियाएँ जब होंगी तब ऐसा प्रयोग किया जाता है।

सामान्यतः विशेषण क्रिया से पहले आते हैं, पर कभी-कभी क्रिया के बाद और वाक्य के अंत में भी आते हैं। उदाहरण - चाहे कुछ भी न हो भाई, है वह सुंदर।

5. క్రియావిశేషణాలు కర్త, క్రియల మధ్య వస్తాయి: బచ్చా ధీరే ధీరే ఖా రహా హై. కాలబోధన క్రియా విశేషణాలు అపుడప్పుడు ప్రాధాన్యత కోసం కర్తకు ముందుగా వస్తాయి. అబ్ మైజారహా హూఁ – మైఁ అబ్ జారహా హూఁ. స్థాన బోధకాలు కూడా ఇలాగే వస్తాయి. భారత్ కే ఉత్తరీ భాగ్ మే కాశ్మీర్ హై – కాశ్మీర్ భారత్ కే ఉత్తరీ భాగ్ మే హై. రెండు పక్క పక్కనే ప్రారంభంలో రావచ్చు. ఆజ్ ఇస్ హాల్ మే కవి సమ్మేళన్ హో రహా హై. క్రియా విశేషణాలు కర్త, కర్మల మధ్య వస్తాయి. (మై ధీరే ధీరే ఉసే సిఖా రహా హూఁ, లడ్ కా ఛుప్ ఛుప్ కే తైయారీ కర్ రహా హై). అపవాదంగా క్రియావిశేషణాలు, ఇతరంగా కూడా రావచ్చు. చలో చలేఁ అబ్, ఆ గయే ఫిర్ యహీఁ, శీఘ్ర హీ ఆవుంగా మైఁ. ఆవుంగా శీఘ్ర హీ.

क्रियाविशेषण प्राय: कर्ता और क्रिया के बीच में आते हैं : बच्‍चा धीरे-धीरे खा रहा है। कालबोधक क्रियाविषेषण कभी-कभी बल देने के लिए कर्ता से पहले आते हैं। अब मैं जा रहा हूँ – मैं अब जा रहा हूँ। स्थानबोधक भी इसी प्रकार प्रयुक्त होते हैं। भारत के उत्तरी भाग में कश्मीर है – कश्मीर भारत के उत्तरी भाग में है। दोनों पास-पास ही प्रारंभ में आ सकते हैं। आज इस हाल में कवि-सम्मेलन हो रहा है। क्रियाविशेषण कर्ता और कर्म के बीच में आते हैं। (मैं धीरे-धीरे उसे सिखा रहा हूँ, लड़का छुप- छुपके तैयारी कर रहा है)। अपवाद के तौर पर क्रियाविषेषण अन्य प्रकार से भी आ सकते हैं। उदा. चलो चलें अब, आ गये फिर यहीं, शीघ्र ही आऊँगा मैं, आऊँगा शीघ्र ही।

6. సర్వనామాలు నామవాచకస్థానే వస్తాయి. కానీ ఇక్కడ రెండంశాలు గుర్తుంచుకోవాలి. (ఎ) సర్వనామాలు వాక్యాల్లో సంభోధనలుగా రావు. (బి) విశేషణాలు సర్వనామాలకు ముందు రాకుండా తరువాత వస్తాయి. వహ్ అచ్ఛా హై. తుమ్ మూర్ఖ్ హో.

सर्वनाम प्राय: संज्ञा के स्‍थान पर आता है। लेकिन यहाँ दो बातों का ध्यान रखना होगा। (क) सर्वनाम वाक्यों में संबोधन के तौर पर नहीं आते। (ख) विशेषण सर्वनाम से पहले नहीं, बल्कि बाद में आते हैं। उदा. वह अच्छा है। तुम मूर्ख हो।

7. హిందీలో సాధారణంగా క్రియ వాక్యాంతంలో వస్తుంది. మై చలా, మై అబ్ చలా. కానీ ప్రాధాన్యతకు ఆరంభంలో రావచ్చు. హై భీ వహ్ యహాఁ : గయా భీహోగా వహ్. అజ్ఞార్ధంలో క్రియకు ప్రాధాన్యత ఇస్తే మొదట్లో వస్తుంది. జావో తుమ్ – తుమ్ జావో: బైఠో వహాఁ – వహాఁ బైఠో, లిఖోతో జరా – తో జరా లిఖో – తో లిఖో జరా – చాహియే కి కూడా ఇదే పరిస్థితి : చాహియేతో థా కి ముఝ్ సే మిల్ లేతే ; చాహియే యే తో బహుత్ కుఛ్, మగర్ కర్ తా కౌన్ హై?

हिंदी में क्रिया सामान्‍यत: अंत में आती है : मैं चला, मैं अब चला। लेकिन प्रधानता के तौर पर वह आरंभ में भी आ सकता है। है भी वह यहाँ, गया भी होगा वह। आज्ञार्थ में जहाँ क्रिया पर बल दिया जाता है, तब वाक्य में वह पहले आती है। जाओ तुम – तुम जाओ, बैठो वहाँ – वहाँ बैठो, लिखो तो ज़रा – तो ज़रा लिखो – तो लिखो ज़रा। चाहिए के लिए भी ऐसी ही स्थिति हैः चाहिए तो था कि मुझसे मिल लेते, चाहिए यह तो बहुत कुछ, मगर करता कौन है?

8. ప్రక్రియా విశేషణాలుః ప్రక్రియా విశేషణాలు సాధారణంగా విశేషణ క్రియావిశేషణాలకు ముందు వస్తాయి. వహ్ బహుత్ లంబా హై. ఘోడా కాఫీ తేజ్ భాగ్ రహా థా.

प्रक्रिया विशेषणः प्रक्रिया विशेषण सामान्यतः विशेषण और क्रियाविशेषण से पहले आते हैं। वह बहुत लंबा है, घोड़ा काफी तेज भाग रहा था।

9. ప్రశ్నవాచక సర్వ నామాలు, క్రియాపదములకు ఆరంభంలో (కౌన్ ఆ రహా హై, కహాఁ జా రహే హో), మధ్యలో క్రియకు ముందు (వహాఁ కౌన్ ఆ రహా హై? తుమ్ కహాఁ జారహేహో) అప్పుడప్పుడు క్రియల మధ్య (వహాఁ ఆ కౌన్ రహా హై, తుమ్ జా కహాఁ రహే హో), చివర (జాయేగా కౌన్? వహా జాయేగా కౌన్?, జారహే హో కహాఁ? రహోగే కహాఁ) వస్తాయి. ప్రశ్న వాచక పదాలు ప్రశ్నించే అంశం ముందు వస్తాయి. కౌన్ ఆద్మీ ఆయేగా? క్యా చీజ్ చాహియే?, తుమ్ క్యా దేఖ్ రహేహో ? వహ్ కైసే జారహా హై? దీన్ని స్థానం బదలాయిస్తే ఎంతో తేడా వస్తుంది. ప్రయోగ సావధానత మరి పోతుంది. క్యా తుమ్ లిఖ్ రహే హో? – తుమ్ క్యా లిఖ్ రహేహో ? – తుమ్ లిఖ్ క్యా రహేహో? – తుమ్ లిఖ్ రహే హో క్యా?

प्रश्नवाचक सर्वनाम क्रियाबोधक शब्दों के प्रारंभ में (कौन आ रहा है?, कहाँ जा रहे हो?), बीच में क्रिया से पहले (वहाँ कौन आ रहा है?, तुम कहाँ जा रहे हो?), कभी-कभी क्रियाओं के बीच में (वहाँ आ कौन रहा है?, तुम जा कहाँ रहे हो?), तथा अंत में (जायेगा कौन?, वहाँ जायेगा कौन?, जा रहे हो कहाँ?, रहोगे कहाँ?) आते हैं। प्रश्नवाचक शब्द प्रश्न के संबंधित अंश के पहले आते हैं। उदा. कौन आदमी आयेगा?, क्या चीज चाहिए?, तुम क्या देख रहे हो?, वह कैसे जा रहा है?। इसका स्थान बदलने पर अर्थ में बहुत अंतर आयेगा। क्या तुम लिख रहे हो? -- तुम क्या लिख रहे हो? -- तुम लिख रहे हो क्या?

10. ప్రధాన క్రియలకు ముందు పూర్వ కాలిక క్రియలు వస్తాయి. మై ఖాకర్ ఆయా హూఁ. వహ్ ఆకర్ ఆరామ్ కర్ రహా హై. ప్రాధాన్యత కోసం కర్తకు ముందు వస్తాయి. చల్ కర్ తుమ్ దేఖ్ లో. కర్మ ఉన్నప్పుడు పుర్వకాలిక క్రియ ముందే వస్తుంది. పండిత్ జీ నహాకర్ పూజా కర్ తేహైఁ. ప్రాధాన్యతలో దీనికి భిన్నంగా వస్తుంది. నహాకర్ పండిత్ జీ పూజా కరతేహైఁ – పండిత్ జీ పూజా నహాకర్ కర్ తే హైఁ – పండిత్ జీ పూజా కర్ తే హీ నహాకర్.

प्रधान क्रियाओं से पहले पूर्वकालिक क्रियाएँ आती हैं। उदा. मैं खाकर आया हूँ। वह आकर आराम कर रहा है। ये प्रधानता के लिए कर्ता से पहले आती हैं। उदा. चलकर तुम देख लो। कर्म के रहने पर पूर्वकालिक क्रिया पहले ही आती है। उदा. पंडितजी नहाकर पूजा करते हैं। बल दिये जाने पर यह भिन्न रूप से आती है। उदा. नहाकर पंडितजी पूजा करते हैं। -- पंडितजी पूजा नहाकर करते हैं। -- पंडितजी पूजा करते ही नहाकर।

11. సంబోధనలు వాక్యారంభంలో వస్తాయి. రామ్, కహాఁ చలే? మిత్ర్, ఆవోయహాఁ బైఠో. అప్పుడప్పుడు చివరి స్థాయి : బైఠో మిత్ర్! చలో భాయి? ఉఠో మోహన్ ! కహాఁ జారహే హో రాజీవ్!

संबोधन वाक्य के प्रारंभ में आते हैं। उदा. राम, कहाँ चले? मित्र, आओ यहाँ बैठो। कभी-कभी अंत में इनका प्रयोग होता है। उदा. बैठो मित्र!, चलो भाई!, उठो मोहन!, कहाँ जा रहे हो राजीव?

12. కరణ కారకంలోని వాక్యంలో క్రియ కర్త, కర్మల మధ్య వస్తుంది. శీలానే కలమ్ సే పత్ర లిఖే. ప్రాధాన్యత ఇవ్వ దలచు కున్నప్పుడు దీంట్లో మార్పులు జరుగుతాయి. కలమ్ సే శీలా నే పత్ర లిఖే. మైఁనే పత్రతో లిఖా కలమ్ సే అవుర్ ఖో గయీ హై పెన్సిల్.

करण कारक वाले वाक्य में कर्ता और कर्म के बीच में क्रिया आती है। उदा. शीला ने कलम से पत्र लिखे। बल देने के लिए इसमें परिवर्तन होते हैं। उदा. कलम से शीला ने पत्र लिखे।, मैंने पत्र तो लिखा कलम से और खो गई है पेन्सिल।

13. సంప్రదాన కారకంతో కర్త తరువాత లేదా కారణానికి ముందు (మోహన్ అప్నీ బహన్ కే లియే డాక్ సే సాడీ భేజ్ రహా హై) లేదా కారణం తరవాత (మోహన్ డాక్ సే అప్నీ బహన్ కే లియే సాడీ భేజ్ రహా హై) క్రియ వస్తుంది.

संप्रदान कारक के साथ कर्ता के बाद या कारण से पहले (मोहन अपनी बहन के लिए डाक से साड़ी भेज रहा है) अथवा कारण के बाद (मोहन डाक से अपनी बहन के लिए साड़ी भेज रहा है) क्रिया आती है।

14. అపాదాన కారకంలో కర్త క్రియల మధ్య (లడ్ కా ఛత్ సే గిరా) లేదా కర్త, కర్మల మధ్య (మైనే అల్మారీసే కప్ డే నికాలే) వస్తుంది. ప్రాధాన్యతలో మరో విధంగా కూడా ప్రయోగించవచ్చు. అల్మారీసే మైనే కప్ డే నికాలే – కప్ డే నికాలే అల్మారీసే ఔర్ టూట్ గయా సందూక్, వాహ్ యహ్ భీ కోయీ బాత్ హుయీ.

अपादान कारक में कर्ता और क्रिया के बीच में (लड़का छत से गिरा) अथवा कर्ता और कर्म के बीच में (मैंने अल्मारी से कपड़े निकाले) आती है। बल देने के लिए इसका प्रयोग अन्य प्रकार से भी किया जा सकता है। -- अलमारी से मैंने कपड़े निकाले – कपड़े निकाले अलमारी से और टूट गया संदूक।, वाह! यह भी कोई बात हुई?

15. అధికరణంలో సాధారణంగా వాక్యం మధ్యలో క్రియకు ముందు వస్తుంది (కప్ డే సందూక్ మేఁ హైఁ, డాకూ ఘోడే పర్ హై) కానీ ప్రధాన్యంలో ఇతరంగా కూడా వస్తుంది. సందూక్ మేఁ కప్ డే హైఁ, తుమ్హే దూం కై సే, ఘోడే పర్ డాకూ హై, ఔర్ ఆప్ పైదల్ ఉస్ కా పీఛా కర్నా చాహతే హైఁ .

अधिकरण में सामान्यतः वाक्य के बीच में क्रिया से पहले आती है। (कपड़े संदूक में हैं, डाकू घोड़े पर है)। लेकिन बल देने के तौर पर अन्य प्रकार से भी इसका प्रयोग होता है। उदा. संदूक में कपड़े हैं, तुम्हें दूँ कैसे?, घोड़े पर डाकू है, और आप पैदल उसका पीछा करना चाहते हैं।

16. నకారం వాక్యాలలో చివరలో వస్తుంది. తో తుమ్ షామ్ కీ చాయ్ పర్ ఆవోగే న? వహ్ మేరా కామ్ కర్ దేగా న?

`न’ का प्रयोग वाक्य के अंत में होता है। उदा. तो तुम शाम की चाय पर आओगे न? वह मेरा काम कर देगा न?

17. నిషేధాత్మకంలో అవ్యయాలు సాధారణంగా క్రియకు ముందు వస్తాయి. మైఁ నహీఁ జా రహా హూఁ. ప్రాధాన్యతలో, ఉపవాక్యం జత చేస్తున్నప్పుడు వేరే విధంగా కూడా వస్తుంది. నహీఁ జావూంగా మైఁ – నహీఁ మైఁ జావూంగా దేఖే క్యా కర్ తే హో – మై జావూంగా నహీఁ తుమ్ చాహే కుఛ్ భీ బకో.

निषेधात्मक प्रयोग में अव्यय सामान्यतः क्रिया से पहले आते हैं। उदा. मैं नहीं जा रहा हूँ। बल देने के लिए उप-वाक्य जोड़ते समय अन्य प्रकार से भी इसका प्रयोग होता है। उदा. नहीं जाऊँगा मैं – नहीं मैं जाऊँगा, देखें क्या करते हो -- मैं जाऊँगा नहीं तुम चाहे कुछ भी बको।

18. సముఛ్చయార్ధక అవ్యయాలు పదాల, పద బంధాల మధ్య వస్తాయి. ఒక వేళ కొన్నింటిని కలిపే సందర్భంలో సామాన్యంగా చివరి రెంటి మధ్య వస్తాయి. ముందు వాటికి కామా గుర్తును ఉంచుతారు; సురేష్, సౌరభ్, రాజీవ్ ఔర్ గిరీష్ ఆ రహే హైఁ; సిపాహియోం నే ఉసే పక్ డా, మారా, ఔర్ హవాలాత్ మే బంద్ కర్ దియా.

समुच्चयार्थक अव्यय शब्दों और शब्द-समूहों के बीच में आते हैं। अगर कुछ शब्दों को मिलाकर प्रयुक्त करने के संदर्भ में सामान्यतः अंतिम दो के बीच में आते हैं। पहले प्रयुक्त के लिए अल्पविराम रखा जाता है। उदा. सुरेश, सौरभ, राजीव और गिरीश आ रहे हैं।, सिपाहियों ने उसे पकड़ा, मारा और हवालात में बंद कर दिया।

19. హీ, భీ, తో, తక్, భర్, లలో దేనికి ప్రాధాన్యత ఇవ్వ దలచు కుంటే దాని తరువాత వస్తుంది; రామ్ హీ, మైఁ భీ, వహ్ తో, మోహన్ తక్ నహీఁ ఆయా, వహ్ ఆ భర్ జాయే.

ही, भी, तो, तक, भर जिस शब्द पर जोर दिया जाता है, उसके बाद आते हैं। उदा. राम ही, मैं भी, वह तो, मोहन तक नहीं आया, वह आ भर जाये।

20. ‘కేవల్’ అన్నది ముందు వస్తుంది; కేవల్ రామ్ జాయేగా, రామ్ కేవల్ జాయేగా అన్న ప్రయోగాలు సాధారణంగా కనిపిస్తాయి.

`केवल' का प्रयोग पहले या बाद में किया जा सकता है। उदा. केवल राम जायेगा, राम केवल जायेगा। ऐसे प्रयोग सामान्यतः देखे जा सकते हैं।

21. ‘మాత్ర’ అన్నది ముందు, వెనుకలుగా రావచ్చు: మాత్ర దస్ రుపయే దీజియే – దస్ రుపయే మాత్ర చాహియే.

`मात्र' का प्रयोग पहले या बाद में हो सकता है। उदा. मात्र दस रुपये दीजिये – दस रुपये मात्र चाहिए।

22. విస్మయార్థక పదాలు వాక్యారంభంలో వస్తుంటాయి. హాయ్! యహ్ క్యా కియా, అరే! తుమ్ భీ ఆగయే.

विस्मयार्थक शब्द वाक्य के प्रारंभ में आते हैं। उदा. हाय! यह क्या किया?, अरे! तुम भी आ गये?

23. భాషాభాగాలు క్రమ దృష్టితో సమీపంగా వాక్యంలో రావడం తరచు సామాన్యమైన విషయం. లేని పక్షంలో వాక్యప్రయోగం హాస్యాస్పద మవుతుంది. ముఝే గర్మ్ భైంస్ కా దూధ్ చాహియే - ముఝే భైంస్ కా గర్మ్ దూధ్ చాహియే; మరీజ్ కో ఏక్ దూధ్ కా గ్లాస్ పీనేకోదో - మరీజ్ కో దూద్ కా ఏక్ గ్లాస్ పినే కో దో.

संज्ञा, सर्वनाम, विशेषण, क्रिया आदि भाषा के अंश एक क्रमिक पद्धति में वाक्य में प्रयुक्त होते हैं, यह एक सामान्य बात है। व्याकरण का लिहाज नहीं किये जाने पर इनका प्रयोग हास्यास्पद भी हो सकता है। उदा. मुझे गरम भैंस का दूध चाहिए – मुझे भैंस का गरम दूध चाहिए। मरीज को एक दूध का गिलास पीने को दो – मरीज को दूध का एक गिलास पीने को दो।

2.12 అన్వయం अन्वय (Agreement)

వెంట వెళ్ళడం, అనురూపంగా కావడం లేదా సమానత్వం అని అన్వయానికి అర్ధం. వ్యాకరణ ఏకరూపత అని అన్వయానికి వ్యాకరణంలో అర్ధం చెప్పుకోవాలి. అంటే వాక్యాలలో రెండు లేదా అంతకన్నా ఎక్కువ పదాల మధ్య వ్యాకరణ ఏకరూపత అన్వయమన్న మాట. ఇది లింగ, వచన, పురుషలలో, మూలరూపంలోనూ, మార్పు చెందిన వికృత రూపంలోనూ ఉంటుంది.

‘अन्‍वय’-का अर्थ है ‘पीछे जाना’, ‘अनुरूप होना’अथवा ‘समानता’। व्‍याकरण में इसका अर्थ है ‘व्‍याकरणिक एकरूपता’ अर्थात् वाक्‍य में दो या अधिक शब्‍दों की आपसी व्‍याकरणिक एकरूपता को अन्‍वय कहते हैं। यह लिंग, वचन, पुरुष, तथा मूल और विकृत रूप की होती है:

(क) కర్త, క్రియల అన్వయం / कर्ता और क्रिया का अन्‍वय

1) కర్తకు కారకచిహ్నాలు లేకుంటే క్రియ కర్తానుసారం ఉంటుంది. లడ్ కీ ఖానా ఖా రహీ హై. లడ్ కా రోటీ ఖా రహా హై. కర్మ ప్రభావం క్రియ మీద ఈ స్థితిలో పడదు.

यदि कर्ता के साथ कारक-चिह्न न लगा हो तो क्रिया कर्ता के अनुसार होती है : लड़की खाना खा रही है, लड़का रोटी खा रहा है। यह ध्‍यान देने की बात है कि कर्म का प्रभाव क्रिया पर ऐसी स्थिति में नहीं पड़ता।

2) పై పరిస్థితికి భిన్నంగా, కర్తతో పాటు నే, కో, సే మొ!! కారక చిహ్నాలు ఉంటే కర్త, క్రియలకు అన్వయం ఉండదు. రామ్ నే రోటీ ఖాయీ, మోహన్ కో జానా హై, సీతా కో జానా హై, లడ్ కోం కో జానా హై, లడ్ కియోం కో జానా హై, రామ్ సే చలా నహీఁ జాతా , సీతా సే చలా నహీఁ జాతా, లడ్ కోం సే చలా నహీఁ జాతా.

इसके विपरीत यदि कर्ता के साथ ने, को, से आदि कारक-चिह्न लगे हों तो कर्ता और क्रिया का अन्‍वय नहीं होता : राम ने रोटी खाई, मोहन को जाना है सीता को जाना है, लड़कों को जाना है, लड़कियों को जाना है, राम से चला नहीं जाता, सीता से चला नहीं जाता, लड़कों से चला नहीं जाता।

3) కర్త పట్ల ఆదరణ సూచితమైతే ఏకవచన కర్తకు బహువచన క్రియ వస్తుంది. భగవాన్ బుద్ద్ మహాన్ వ్యక్తి థే, మహాత్మా గాంధీ మానవతా కే సచ్చే నేతా థే.

कर्ता के प्रति यदि आदर सूचित करना है, तो एकवचन कर्ता के साथ बहुवचन की क्रिया आती है : भगवान बुद्ध महान व्‍यक्ति थे, महात्‍मा गांधी मानवता के सच्‍चे नेता थे।

4) వాక్యంలో ఒకే లింగ వచన, పురుషలతో కారక చిహ్న రహితంగా కర్త ఉంటే అంతే కాకుండా ‘అవుర్’, ‘తథా’ల తో జోడింప బడి ఉంటే, క్రియ అదే లింగమున బహువచనంలో ఉంటుంది. రామ్, మోహన్, ఔర్ దినేష్ జా రహే హైఁ. షీలా, అల్కా తథా కరుణా కల్ ఆయేంగీ. ఎన్నో పదాలు కలిసి ఒకే వస్తువును నిర్దేశిస్తే క్రియ ఏకవచనంలో ఉంటుంది. : యహ్ రహీ ఉస్ కీ ఘోడా గాడీ.

वाक्‍य में यदि एक ही लिंग, वचन, पुरुष के कारक-चिह्न रहित कर्ता ‘और’ ‘तथा’ आदि‍ से जुड़े हों तो क्रिया उसी लिंग में बहुवचन में होती है : राम, मोहन और दिनेश विदेश जा रहे हैं; शीला, अलका तथा करुणा कल आएँगी। किन्‍तु यदि ऐसे कई शब्‍द मिलकर एक ही वस्‍तु का बोध करा रहे हों तो क्रिया एकवचन में होगी : यह रही उसकी घोड़ा-गाड़ी।

5) కారక చిహ్న రహితంగా ఏకవచన కర్తలు విభిన్న లింగాలలో ఉంటే, క్రియ పుంలింగ బహువచనంలో ఉంటుంది. వర్ ఔర్ వధూ గయే, మాతాజీ ఔర్ పితాజీ ఆయేంగే.

अलग-अलग लिंगों के दो एकवचन कर्ता यदि कारक-चिह्न रहित हों तो क्रिया पुल्लिंग-बहुवचन में होती है – वर और वधू गए, माताजी और पिताजी आएँगे।

6) భిన్న లింగ వచనాలలో ఎన్నో కర్తలు కారక చిహ్న రహితంగా వస్తే క్రియ వచన దృష్టితో బహువచనంలో ఉన్నా, లింగ దృష్టితో అంతిమ కర్త లింగాన్ని అనుసరించి ఉంటుంది. ఏక్ లడ్ కా ఔర్ కయీ లడ్ కియాఁ జా రహీ హైఁ. ఏక్ లడ్ కీ ఔర్ కయీ లడ్ కే జా రహే హైఁ.

यदि अलग-अलग लिंगों और वचनों के कई कर्ता कारक-चिह्न रहित हों तो क्रिया वचन की दृष्टि से तो बहुवचन में होगी किन्‍तु लिंग की दृष्टि से अंतिम कर्ता के लिंग के अनुसार: एक लड़का और कई लड़कियां जा रही हैं, एक लड़की और कई लड़के जा रहे हैं।

7) కర్త ఎన్నో పురుషల్లో ఉంటే మొదట ప్రధమ తరువాత మధ్యమ పురుషలో చివర ఉత్తమ పురుష ఉంచాలి. క్రియ అంతిమ కర్తను అనుసరిస్తుంది. ఆవో మోహన్ తుమ్ ఔర్ హమ్ పఢేఁ. మోహన్ ఔర్ తుమ్ జావో; శ్యామ్ తుమ్ ఔర్ మైఁ చలూంగా.

यदि कर्ता कई पुरुषों में हों तो पहले अन्‍य पुरुष को उसके बाद मध्‍यम पुरुष को और सबसे अन्‍त में उत्‍तम पुरुष को रखना चाहिए। क्रिया अन्तिम के अनुसार होगी। आओ, मोहन तुम और हम पढ़ें : मोहन और तुम जाओ; श्‍याम तुम और मैं चलूंगा।

8) దర్శన్, ఆంసూ, ప్రాణ్, జోష్ మొ!! కర్త రూపంలో వస్తే క్రియ బహువచనంలో వస్తుంది. బహుత్ దినోం బాద్ ఆప్ కే దర్శన్ హుయే హైఁ. షేర్ కో దేఖ్ తే హీ మేరే తో ప్రాణ్ హీ సూఖ్ గయే.

दर्शन, ऑंसू, प्राण, होश, आदि के कर्ता रूप में आने पर क्रिया बहुवचन में होती है : बहुत दिनों बाद आपके दर्शन हुए हैं, शेर को देखते ही मेरे तो प्राण ही सूख गए।

9) కర్త లింగం తెలియక పొతే క్రియ పుంలింగంలో ఉంటుంది. అభీ అభీ కౌన్ బాహర్ గయా హై?

कर्ता के लिंग का पता न हो तो क्रिया पुल्लिंग होती है : अभी-अभी कौन बाहर गया है?

(ख) కర్మ, క్రియల అన్వయం कर्म और क्रिया का अन्‍वय

కర్త కారక చిహ్న సహితంగా వస్తే క్రియ కర్మను అనుసరిస్తుంది. రామ్ నే రోటీ ఖాయీ.

సీతానే ఏక్ ఆమ్ ఖాయా. రామ్ నే ఉస్ చిట్ఠీ కో పఢా. అట్లాగే కర్త కారక చిహ్నాలు లేకుండా ఉంటే అప్పుడు క్రియ కర్మాను సారం ఉండదు. రామ్ రోటీ ఖా రహా హై. సీతా చావల్ ఖా రహీ హై.

कर्ता के साथ कारक-चिह्न हो तो क्रिया कर्म के अनुसार होती है : राम ने रोटी खाई, सीता ने एक आम खाया, लड़कों ने वह प्रदर्शनी देखी, मोहन को रोटी खानी है, सीता को अभी अखबार पढ़ना है, शीला से यह खाना अब खाया नहीं जाता, रामू से ये सूखी रोटियां नहीं खाई जातीं, बीमार को रोटी खानी चाहिए, बीमार को दूध पीना चाहिए। क्रिया के कर्म के अनुसार होने के लिए आवश्‍यक है कि कर्म के साथ कारक-चिह्न न हो। यदि कारक-चिह्न हुआ तो क्रिया उसका अनुसरण नहीं करेगी : सीता ने उस चिट्ठी को पढ़ा, राम ने उस चिट्ठी को पढ़ा। ऐसे ही कर्ता के साथ कारक-चिह्न न हुआ तब भी क्रिया कर्म का अनसुरण नहीं करेगा : राम रोटी खा रहा है, सीता चावल खा रही है।

(ग) కర్త, కర్మలతో నిరపేక్ష క్రియలు कर्ता और कर्म से निरपेक्ष क्रिया:

కర్త, కర్మ కారక చిహ్న సహితంగా వస్తే క్రియ ఎల్లప్పుడూ ఏకవచనంలో ఉంటుంది. ఛాత్ర నే ఛాత్రా కో దేఖా. ఛాత్రా నే ఛాత్ర కో దేఖా. ఛాత్రావోంనే ఛాత్రోంకో దేఖా. మైఁనే (పురుషుడు) ఉసే (స్త్రీ) దేఖా, ఉస్ నే (స్త్రీ) ముఝే (పురుషుడు) దేఖా.

यदि कर्ता और कर्म दोनों के साथ कारक-चिह्न हों तो क्रिया सदा ही पुल्लिंग एकवचन होती है: छात्र ने छात्रा को देखा, छात्रा ने छात्र को देखा, छात्रों ने छात्रा को देखा, छात्राओं ने छात्रों को देखा, मैंने (पुरुष) उसे (स्‍त्री) देखा, उसने (स्‍त्री) मुझे (पुरुष) देखा।

(घ) విశేషణ, విశేష్యాలు అన్వయం विशेषण और विशेष्‍य का अन्‍वय

విశేషణ అన్వయం కేవలం ఆకారాంత విశేషణాల తోనే వస్తుంది. మిగిలిన అన్ని విశేషణాలు, విశేషణాల అధ్యాయంలో వివరించినట్లు ఎప్పుడు ఏక రూపంగా వస్తాయి. సుందర్ ఫూల్, సుందర్ పత్తీ, సుందర్ ఫూలోం కో, సుందర్ పత్తియాఁ.

विशेषण के अन्‍वय का प्रश्‍न केवल उन्‍हीं विशेषणों के साथ उठता है जो आकारांत होते हैं। शेष सभी विशेषण, जैसा कि विशेषण के अध्‍याय में कहा जा चुका है, हमेशा एकरूप रहते हैं: सुन्‍दर फूल, सुन्‍दर पत्‍ती, सुन्‍दर फूलों को, सुन्‍दर पत्तियां।

(1) ఆకారంత విశేషణాలు విశేష్యాలకు ముందుగా లేదా తరువాత విధేయ విశేషణాలుగా విశేష్య లింగ వచనాలను అనుసరించి వస్తాయి. వహ్ పేడ్ బహుత్ లంబా హై. వహ్ లంబా పేడ్ ఖూబ్ సూరత్ హై. వహ్ లంబీ డాలీ ఫూలోంసే లదీ హై. వహ్ డాలీ లంబీ హై.

आकारांत विशेषण चाहे विशेष्‍य के पहले आए अथवा बाद में विधेय-विशेषण के रूप में, वह लिंग-वचन में विशेष्‍य के अनुसार ही रहता है : वह पेड़ बहुत लंबा है, वह लंबा पेड़ खूबसूरत है, वह लंबी डाली फूलों से लदी है, वह डाली लंबी है।

(2) విశేష్యం ప్రాధమిక రూపంలో ఉంటే ఆకారాంత విశేషణలు అదే రకంగా వస్తాయి. అవి వికృత రూపంలో వస్తే విశేషణాలు అదే రూపంగా వస్తాయి. లంబా లడ్ కా గయా, లంబే లడ్ కే కో బులావో. విశేష్యాలు వికృత రూపంలో మార్పు చెందకపోయినా విశేషణాలు పరివర్తితమవుతాయి. పీలా ఫూల్ ఖిలా హై, పీలే ఫూల్ కో తోడ్ లో>

यदि विशेष्‍य मूल रूप में है तो आकारांत विशेषण भी मूल रूप में आता है, किन्‍तु यदि वह विकृत रूप में है तो विशेषण भी विकृत रूप में आता है : लंबा लड़का गया, लंबे लड़के को बुलाओ। विशेष्‍य विकृत रूप में हो किन्‍तु परिवर्तित न हो, तब भी विशेषण परिवर्तित हो जाएगा : पीला फूल खिला है, पीले फूल को तोड़ लो।

(3) ఒక విశేషణానికి ఎన్నో విశేష్యాలున్నా, ఇవే నియమాలు వర్తిస్తాయి. వహ్ బడా ఔర్ హరా మకాన్ సుందర్ హై. ఉస్ బడే ఔర్ హరే మకాన్ మేఁ కౌన్ రహతా హై?

एक विशेषण के कई विशेष्‍य हों तब भी ये ही नियम लागू होते हैं: वह बड़ा और हरा मकान सुन्‍दर है, उस बड़े और हरे मकान में कौन रहता है?

(4) అనేక సమాసరహిత విశేష్యాల విశేషణాలు, సమీపంగా ఉన్న విశేష్యాలను అనుసరిస్తాయి. భోలే భోలే బచ్చే ఔర్ బచ్చియాఁ, భోలీ భోలీ బచ్చియాఁ ఔర్ బచ్చే.

अनेक समासरहित विशेष्‍यों का विशेषण निकटवर्ती विशेष्‍य के अनरूप होता है। भोले-भाले बच्‍चे और बच्चियां, भोली-भाली बच्चियां और बच्‍चे।

(ड.) సంబంధ, సంబంధిత నామవాచకాల అన్వయం संबंध और संबंधी का अन्‍वय:

సంబంధ రూపాలకూ విశేషణ నియమాలే (పైన వివరించినవే) వర్తిస్తాయి. ప్రస్తుత సంబంధ రూపాలు విశేషణాలు, సంబంధిత నామవాచకాలు విశేష్యాలు: యహ్ మేరీ ఛడీ హై. యహ్ ఛడీ మేరీ హై. ఉస్ కీ మాతాజీ తథా పితాజీ గయే. ఉస్ కే పితాజీ తథా మాతాజీ గయీఁ.

सम्‍बन्‍ध के रूपों पर भी वही नियम लागू होते हैं, जो ऊपर विशेषण के बारे में दिए गये हैं। वस्‍तुत: सम्‍बन्‍ध के रूप विशेषण ही होते हैं तथा सम्‍बन्‍धी विशेष्‍य होता है : यह मेरी छड़ी है, यह छड़ी मेरी है, उसकी माताजी तथा पिताजी गये, उसके पिताजी तथा माताजी गईं।

(च) సర్వనామాలు, నామవాచకాల అన్వయం सर्वनाम और संज्ञा का अन्‍वय:

1) సర్వనామం ఏ నామవాచకం స్థానంలో వస్తుందో దాని యొక్క లింగ వచనానుసారం ఉంటుంది. వహ్ (సీతా) గయీ, వహ్ (రామ్) గయా, వే (లడ్ కే) గయే, మేరే పితాజీ ఔర్ బడే భాయీ ఆయే హైఁ, వే (లోగ్) కల్ జాయేంగే.

सर्वनाम उसी संज्ञा के लिंग-वचन का अनुसरण करता है, जिसके स्‍थान पर आता है : वह (सीता) गई, वह (राम) गया, वे (लड़के) गए, मेरे पिताजी और बड़े भाई आए हैं, वे (लोग) कल जाएँगे।

2) మర్యాద సూచించే సందర్భంలో ఏకవచన నామవాచకానికి బహువచన సర్వనామం ప్రయోగించబడుతుంది. పితాజీ ఆయే హైఁ ఔర్ వే ఏక్-దో దిన్ రుకేంగే, ఉస్ కే బాద్ ఉన్హేఁ బొంబాయి జానా హోగా.

आदर के लिए एकवचन संज्ञा के लिए बहुवचन सर्वनाम का प्रयोग होता है : पिताजी आए हैं और वे एक-दो दिन रुकेंगे; उसके बाद उन्‍हें बम्‍बई जाना होगा।

3) వర్గ ప్రతినిధి రూపంగా ‘మైఁ’ స్థానంలో ‘హమ్’ రావచ్చును. అదే విధంగా ‘మేరా’ స్థానంలో ‘హమారా’ మొ!! ప్రయోగం జరుగుతుంటుంది. అందు వల్ల సంపాదకులు, ప్రతినిధి బృందం నాయకుడు, దేశ ప్రతినిధి, దేశ పక్షాన మాట్లాడే రాష్ట్రపతి, ప్రధానమంత్రి మొ!! హమ్, హమారా మొ!! ప్రయోగాలు చేస్తారు. ఒక వేళ వారు మైఁ, మేరా మొ!! ప్రయోగిస్తే వ్యక్తిగత రూపాలుగా అర్థం చేసుకోవాలి.

किसी वर्ग के प्रतिनिधि के रूप में ‘मैं’ के स्‍थान पर ‘हम’ का प्रयोग होता है। इसी प्रकार ‘मेरा’ के स्‍थान पर ‘हमारा’ आदि अन्‍य रूपों का भी। इसीलिए संपादक, प्रतिनिधि-मंडल का नेता, देश का प्रतिनिधि, देश की ओर से बोलनेवाला राष्‍ट्रपति, प्रधानमंत्री आदि हम, हमारा आदि का ही प्रयोग करते हैं, मैं, मेरा आदि का नहीं। यदि वे मैं, मेरा आदि का प्रयोग करें तो उसका अर्थ उनका व्‍यक्तिगत रूप आदि होता है।

4) తూ, తుమ్, ఆప్ లు మధ్యమ పురుషలు, ప్రయోగంలో సంబంధిత నామవాచకానుసారం వస్తాయి. మూడింటి తేడా సర్వ నామాలను వివరించినప్పుడు వివరించడం జరిగింది.

तू, तुम, आप तीनों ही मध्‍यम पुरुष हैं, किन्‍तु प्रयोग में वे सम्‍बन्धित संज्ञा के अनुसार आते हैं। तीनों का अन्‍तर सर्वनाम के प्रसंग में बतलाया जा चुका है।

2.13 అధ్యాహారం अध्‍याहार

కొన్ని పదాల ప్రయోగం వాక్య నిర్మాణంలో జరగకపోయినా, వాక్యార్ధం వివరణలో వాటిని చెప్పడం జరుగుతుంది. వాక్యంలో అవి లేక పోయినా అర్ధం చేసుకోవడానికి ఆటంకాలు ఏర్పడవు. అటువంటి వాటిని అధ్యాహారాలుగా వ్యవహరిస్తారు. రామ్ జా రహా హై ఔర్ మోహన్ భీ అంటే రామ్ జా రహా హై ఔర్ మోహన్ భీ జా రహా హై అని అర్ధం. కానీ చివరి ‘జా రహా హై’ అధ్యాహారంగా వాక్య సంక్షేపతలో వదిలి వేయబడింది. అధ్యాహారాలు అనేక రకాలు (ఎ) కర్త అధ్యాహారం : సునా హై రాజా సాహబ్ కే ఘర్ చోరీ హొగయీ (బి) క్రియ అధ్యాహారం : (1) లోకోక్తులలో- ఘర్ కీ ముర్గీ దాల్ బరాబర్, నయా నౌదిన్ పురానా సౌదిన్ (2) రామ్ జా రహా హై ఔర్ మోహన్ – ఇక్కడ జా రహా హై అధ్యాహారం (౩) వాక్యాంశ అధ్యాహారం (i) ప్రశ్నోత్తరాలలో – ప్రశ్న – తుమారా నామ్ క్యా హై ? సమాధానం – రామ్ (మేరా నామ్ హై అధ్యాహారం) (ii) ఇతరంగా : వహ్ ఐసా సీధా హై జై సే గాయ్(సీధీ హోతీ హై – అధ్యాహారం)

अध्‍याहार का अर्थ है, वाक्‍य का अर्थ करते समय कुछ ऐसे शब्‍दों को लाना जिन्‍हें वाक्‍य बनाते समय छोड़ दिया गया है क्‍योंकि उनके न रहने पर भी उस प्रसंग में वाक्‍य को समझने में बाधा नहीं पड़ती। ‘राम जा रहा है और मोहन भी’ वाक्‍य मूलत: హైहै- ‘राम जा रहा है और मोहन भी जा रहा है’, किन्‍तु अन्तिम ’जा रहा है’ का अध्‍याहार करके वाक्‍य को यह संप्क्षित रूप दे दिया गया है। अध्‍याहार कई प्रकार का हाता है : (क) कर्ता का अध्‍याहार – सुना है राजा साहब के घर चोरी हो गई, (ख) क्रिया का अध्‍याहार – (1) लोकोक्तियों में : घर की मुर्गी दाल बराबर, नया नौ दिन पुराना सौ‍ दिन। (2) राम जा रहा है और मोहन। यहां ‘जा रहा है’ का अध्‍याहार है, (ग) वाक्‍यांश का अध्‍याहार – (अ) प्रश्‍नोत्‍तर में : प्रश्‍न – तुम्‍हारा नाम क्‍या है? उत्‍तर- राम (‘मेरा नाम’ तथा ‘है’ का अध्‍याहार)। (आ) अन्‍यत्र : वह ऐसा सीधा है जैसे गाय (‘सीधी होती है’ का अध्‍याहार)।

4.1 సాధారణ బ్యాంకింగ్ గురించి సంభాషణ / सामान्‍य बैंकिंग विषय पर वार्तालाप / Dialogues on General Banking

4.1.1 బ్యాంకులో ఖాతా తెరిచేందుకు గాను బ్యాంకు అధికారి, వినియోగదారుని మధ్య సంభాషణ / ग्राहक तथा बैंक अधिकारी के बीच बैंक खाता खोलने संबंधी वार्तालाप

4.1.2 వినియోగదారుడు, బ్యాంకు అధికారి మధ్య బ్యాంకు ఖాతాలో జమ చేసేందుకు జరిపిన సంభాషణ /ग्राहक तथा बैंक अधिकारी के बीच बैंक खाते में जमा करने संबंधी वार्तालाप

4.1.3 వినియోగదారుడు, బ్యాంకు అధికారి మధ్య బ్యాంకు ఖాతా నుంచి సొమ్ముతీసుకునేందుకు జరిపిన సంభాషణ / ग्राहक तथा बैंक अधिकारी के बीच बैंक खाते से आहरण करने संबंधी वार्तालाप

4.1.4 అప్పు తీసుకొనేప్పుడు వినియోగదారుడికి, బ్యాంకు అధికారికి మధ్య జరిగే సంభాషణ / ऋण लेने के लिए ग्राहक तथा बैंक अधिकारी के बीच वार्तालाप

सोहन:- साहबजी ! नमस्ते।

సోహన్ (సో): సార్! నమస్తే

अधिकारी:- नमस्कार। और सोहन कैसे हो?

అధికారి (అ): నమస్కారం, సోహన్ ఎలా ఉన్నారు?

बैंक में कल तुम्हारा पहला दिन कैसे बीता?

బ్యాంకులో నిన్న మీ మొదటి రోజు ఎలా గడిచింది?

सोहन:- अच्छा बीता सर। कल तो आपने डेबिट क्रेडिट व अकाउंट कैसे खोलना है यह बताया था। अब यह बताइए कि ऋण लेने के लिए क्या - क्या करना पड़ता है? कौन-कौन से दस्तावेज देने पड़ते हैं?

సోహన్ (సో): చాలా చక్కగా గడిచింది. నిన్న మీరు డెబిట్, క్రెడిట్ లేదా ఖాతా ఎలా తెరవాలి? ఇవి చెప్పారు. ఇక ఇప్పుడు అప్పు తీసుకొనే దెట్లా, ఏమేం చేయాల్సి వస్తుంది? ఏయే పత్రాలను సమర్పించాలి? వీటిని గురించి చెప్పండి.

अधिकारी:- देखो सोहन ! यह तो उस इस पर निर्भर करता है कि तुम्हें कौन - सा ऋण चाहिए। फिर भी मैं बताता हूँ - ऋण आवेदन के साथ एनओसी, संपार्श्विक प्रतिभूति [collateral security] यानी कि आप यदि ऋण नहीं चुकाते हैं तो उसके बदले बैंक के पास देने के लिए कुछ संपत्ति होनी चाहिए ताकि आप वह बैंक को ऋण चुकाने के तौर पर दे सके।

అధికారి (అ): చూడండి మోహన్ ! ఇది మీకే రుణం కావాలో అన్నదాని మీద ఆధారపడి ఉంటుంది.. అయినా వివరిస్తాను. రుణం దరఖాస్తు వెంట ఎన్ఓసి, ఆనుషంగిక భద్రత) అంటే ఒక వేళ మీరు అప్పు చెల్లించక పొతే దానికి బదులుగా బ్యాంకు దగ్గర ఇచ్చేందుకు కొంత ఆస్తి ఉండాలి. అప్పుడు మీరు బ్యాంకు అప్పుతీర్చడానికి ఇయ్యవచ్చు.

सोहन:- यदि मेरे पास कुछ संपत्ति न हो तो?

సోహన్ (సో): ఒక వేళ నా దగ్గర ఆస్తి లేకపోతే?

अधिकारी:- तो तुम सोना या अन्य कोई बहुमूल्य वस्तुएँ भी बैंक में रख सकते हो और हाँ इसके साथ तुम्हें एक गारंटर की भी जरूरत पडेगी।

అధికారి (అ): లేకపోతే మీ దగ్గర ఉన్న బంగారం లేదా విలువైన వస్తువులు బ్యాంకులో ఉంచవచ్చు. అన్నట్టు, దీనితో పాటు మీకు ఒక హామీదారు అవసరం ఉంటుంది.

सोहन:- वो क्यों? मैं तो अपनी संपत्ति आपके पास रख रहा हूँ न और मैंने ऋण लिया है तो उसे चुकाऊंगा भी न।

సోహన్ (సో): అదెందుకు! నా ఆస్తి మీ దగ్గరే ఉంచుతున్నానుకదా. నేను అప్పు తీసుకున్నాను అంటే కట్టేస్తాను కదా.

अधिकारी:- देखो सोहन ! हर उधारकर्ता यही कहता है, पर बैंक तो अपनी चुकौती चाहेगा। इतना सब करने के बावजूद भी बैंक का पैसा आजकल चुकता नहीं हो पा रहा है। लोग अक्सर धोखा दे जाते हैं। इसलिए बैंक को यह सब चुकौती के तरीके अपनाने पड़ते हैं। हाँ तो मैं कह रहा था कि एक गारंटर की भी जरूरत होती है।

అధికారి (అ): చూడండి సోహన్! అప్పు చేసే ప్రతి వాడు ఇదే అంటాడు. కానీ బ్యాంకుకి అప్పు తిరిగిచెల్లింపు కావాలి. ఇవన్నీ చేసిన తరువాత కూడా, బ్యాంకు సొమ్మును ఈ రోజుల్లో చెల్లించడం లేదు. ప్రజలు తరచూ మోసం చేస్తూనే ఉంటారు. అందువల్ల బ్యాంకుకు అప్పు ఇచ్చిన సొమ్ము తిరిగి తీసుకునేందుకు ఇటువంటి విధానాలు అనుసరించాల్సి వస్తోంది. అవును, నేను ఏం చెబుతున్నాను. ఒక హామీదారు కూడా అవసరం.

सोहन:- वो क्यों?

సోహన్ (సో): అదెందుకు

अधिकारी:- वो इसलिए कि तुम यदि ऋण चुका नहीं पाए तो कोई दूसरा व्यक्ति तुम्हारे बदले ऋण चुकाने की गारंटी देगा।

అధికారి (అ): ఒక వేళ మీరు అప్పు చెల్లించక పొతే, రెండో వ్యక్తి మీకు బదులుగా అప్పు చెల్లిస్తానని హామీ ఇస్తాడు.

सोहन:- ऋण मैं लूँ और चुकाए कोई दूसरा?

సోహన్ (సో): అప్పు నేను తీసుకొని, చెల్లింపుకు వేరే వారా?

अधिकारी:- हाँ ! आजकल के इस धोखाधड़ी के जमाने में उधारकर्ता तो कभी-कभी जो संपत्ति, संपार्श्विक प्रतिभूति के रूप में दिखाते हैं वह संपत्ति दिये गये पते पर होती ही नहीं, गारंटर भी झूठा निकलता है, परिणाम स्वरूप खाता एनपीए बन जाता है।

అధికారి (అ): అవును, మోసం చేసే ఈ రోజుల్లో, అప్పుతీసుకున్నవ్యక్తులు అప్పుడప్పుడు సంపదను, ఆనుషంగిక భద్రత పేరిట చూపిస్తారు. ఆ ఆస్తి ఇచ్చిన చిరునామాలో ఉండుదు. హామీదారు కూడా అబద్ధపు వ్యక్తిగా తేలుతుంది. అటువంటప్పుడు ఆ ఖాతా ఎన్.పి.ఏ. గా మారిపోతుంది.

4.1.5 నిశ్చితమైన మొత్తం ఉంచేందుకు వినియోగదారుడు, బ్యాంకు అధికారి మధ్య సంభాషణ / सावधि जमा [Fixed Deposit] करने के लिए ग्राहक तथा बैंक अधिकारी के बीच वार्तालाप

सोहन:- अच्छा सर ! ये बताइए कि बैंक में पैसा जमा करना अर्थात सावधि जमा [Fixed Deposit] करने के लिए क्या करना पड़ता है?

సోహన్ (సో): అయితే సర్! బ్యాంకులో నిశ్చితమైనసొమ్ము (ఫిక్స్ డు డిపాజిట్) వేసి ఉంచేందుకు ఏం చేయాలి?

अधिकारी:- उसके लिए एक आवेदन पत्र देना पड़ता है जिसमें आपको जमा की जाने वाली राशि, कितने दिनों के लिए उसे जमा करना है उसकी अवधि बतानी होती है। आप 7 दिन से लेकर आप उसे 10 वर्ष तक सावधि जमा कर सकते हो।

అధికారి (అ): దానికి దరఖాస్తు చేసుకోవాలి. దానిలో మీరు జమ చేసే సొమ్ము మొ!! ఎన్ని రోజుల వ్యవధి కోసం ఉంచుతారో తెలపాలి. 7 రోజుల నుంచి 10 ఏళ్ళ దాకా ఎన్ని రోజులయినా ఉంచవచ్చు.

सोहन:- अच्छा सर ! यदि मुझे इन पैसों की बीच में ही जरूरत पड़ जाए तो?

సోహన్ (సో): సరే సార్. ఒక వేళ నాకీ డబ్బుతో మధ్యలోనే అవసరం అయితే?

अधिकारी:- तो बैंक उस तारीख तक उस राशि पर जितना ब्याज होगा उतना हिसाब कर बैंक आपको वह राशि सूद समेत वापस दे देगा। और हाँ कभी-कभी तो यह राशि अवधि खतम हुए बिना नहीं निकाल सकते जैसे कि पोस्ट आफिस में जमा की गयी राशि आदि।

అధికారి (అ): బ్యాంకు ఆ తారీకు దాకా ఆ సొమ్ము మీద ఎంత వడ్డీ అవుతుందో లెక్క కట్టి అంతమొత్తాన్ని సొమ్ముతో కలిపి చెల్లిస్తుంది. అప్పుడప్పుడు సొమ్ము కాల వ్యవధి పూర్తికాకుండా, మధ్యలో తీసుకోలేం. ఉదాహరణకి పోస్ట్ ఆఫీసులో డిపాజిట్ చేసిన సొమ్ము.

सोहन:‌- ऋण लेने और सावधि जमा के बारे में विस्तार से बताने के लिए धन्यवाद।

సోహన్ (సో): అప్పు తీసుకోవడం గురించి, నిశ్చితమైన మొత్తం నిశ్చితమైన కాలవ్యవధిలో బ్యాంకులో ఉంచడంగురించి విపులంగా తెలిపినందుకు ధన్యవాదాలు.

4.2 ఆర్ధిక అక్షరాస్యత, ఆర్ధిక సమావేశనం / वित्तीय साक्षरता और वित्तीय समावेशन

4.2.1 రిజర్వ్ బ్యాంకు అధికారితో బ్యాంకర్ల సంభాషణ / रिज़र्व बैंक अधिकारी के साथ बैंकरों की बातचीत

బ్యాంకు అధికారి (అ): సర్, దయ చేసి ప్రధాన / అగ్రణి బ్యాంకు ప్రణాళిక (లీడ్ బ్యాంక్ స్కీమ్) దాని కార్యపద్ధతి గురించి తెలపండి.

बैंक अधिकारी: सर, कृपया मुझे अग्रणी बैंक योजना और इसकी कार्य-प्रणाली के बारे में जानकारी दें।

రిజర్వ్ బ్యాంకు అధికారి(రి.అ): ప్రధాన బ్యాంకు ప్రణాళికలో జిల్లాకు ఒక బ్యాంకును ప్రధాన బ్యాంకుగా ఎంపిక చేస్తారు. ఈ ప్రధాన బ్యాంకు ముఖ్యమైన పని రుణ ప్రదాత సంస్థలు, ప్రభుత్వం / ప్రభుత్వ విభాగాల మధ్య సమన్వయం స్థాపించడం. . అందు వల్ల ప్రాధమిక క్షేత్రాలలో, అన్య క్షేత్రాలలోబ్యాంకు రుణం లభింప చేసే అవకాశం ఉంటుంది.

रिज़र्व बैंक अधिकारी: अग्रणी बैंक योजना के तहत जिले में किसी एक बैंक को अग्रणी बैंक के रूप में चयन किया जाता है और उनका मुख्य कार्य ऋण उपलब्ध कराने वाली संस्थाओं और सरकार / सरकारी विभागों के बीच समन्वय स्थापित करना है ताकि प्राथमिकता प्राप्त क्षेत्रों तथा अन्य क्षेत्रों के लिए बैंक-ऋण उपलब्ध हो सके।

బ్యాంకు అధికారి (అ): సర్, ఈ ప్రణాళిక ఏ విధంగా అమలు చేస్తాం?

बैंक अधिकारी: सर, इस योजना को कैसे लागू किया जाता है?

రిజర్వ్ బ్యాంకు అధికారి(రి.అ): బ్లాక్ స్థాయిలో ఈ ప్రణాళిక అమలు చేయడానికి బ్లాక్ స్థాయి బ్యాంకర్స్ సమితిని, జిల్లా స్థాయిలో జిల్లా స్థాయి సంప్రదింపు సమితిని ఏర్పాటు చేస్తారు. బ్లాక్ స్థాయి బ్యాంకర్స్ సమితి రుణాలు ఇచ్చే సంస్థలకు, విభిన్న కార్య క్షేత్రాలలో పని చేసే ఏజెన్సీల మధ్య సమన్వయం ఏర్పరుస్తుంది. బ్లాక్ స్థాయిలో బ్లాక్ రుణ ప్రణాళిక సిద్ధం చేస్తుంది. బ్యాంకుల రుణ ప్రణాళికలను అమలు చేయడంలో ఉండే సమస్యలను పరిష్కరిస్తుంది.

रिज़र्व बैंक अधिकारी: ब्लॉक स्तर पर इस योजना को लागू करने के लिए ब्लॉक स्तरीय बैंकर्स समिति (Block Level Bankers’ Committee) और जिला स्तर पर जिला परामर्शदात्री समिति (District Consultative Committee) का गठन किया गया है। ब्लॉक स्तरीय बैंकर्स समिति एक ऐसा फोरम है जो ऋण देने वाली संस्थाओं और विभिन्न कार्य-क्षेत्रों में काम कर रही एजेंसियों के बीच समंवय स्थापित करता है और ब्लॉक स्तर पर ऋण योजना (Block Credit Plan) तैयार करता है। बैंकों के ऋण कार्यक्रम को लागू कराने में आ रही परिचालनगत समस्याओं का समाधान करता है।

బ్యాంకు అధికారి (అ): సర్, జిల్లా సంప్రదింపు సంఘం అంటే ఏమిటి? అదేం పనులు చేస్తుంది?

बैंक अधिकारी: सर, जिला परामर्शदात्री समिति क्या है और कैसे कार्य करती है?

రిజర్వ్ బ్యాంకు అధికారి(రి.అ): బ్యాంకుల, ప్రభుత్వ ఏజెన్సీల / విభాగాలకు జిల్లా స్థాయిలో ఒక వేదిక. దీనిలో రుణాల-జమల నిష్పత్తి, వార్షిక రుణ ప్రణాళిక లక్ష్యాలు, శాఖ విస్తరణ, స్వయం సహాయ బృందాలు, బ్యాంకు లింకేజ్ కార్యక్రమం, విభేదక వడ్డీ రేటు రుణం,
పాడి, మత్స్య పాలన రుణాలు, ప్రధాన మంత్రి జన ధన్ యోజన, ప్రధాన మంత్రి ముద్రా యోజన, ఆర్ధిక అక్షరాస్యత, గ్రామీణ స్వయంఉపాధి శిక్షణసంస్థల (ఆర్ ఎస్ ఇటిఐ) ప్రదర్శన, ప్రభుత్వ ప్రతిపాదిత ప్రణాళికలు, సూక్ష్మ, లఘు, మధ్య తరహా పరిశ్రమల ఆర్ధిక పోషణ, విద్య రుణాల ప్రగతి, ప్రాధమిక క్షేత్రాలకు, సంఘంలో బలహీనవర్గాలకు రుణ లభ్యత మొ!! వాటి మీద విపులమైన చర్చ జరుగుతుంది.

रिज़र्व बैंक अधिकारी: यह बैंकर्स और सरकारी एजेंसियों / विभागों के लिए जिला स्तर पर एक आम फोरम है जिसमें ऋण-जमा अनुपात, वार्षिक ऋण योजना लक्ष्य, शाखा विस्तार, स्वयं सहायता समूह, बैंक लिंकेज कार्यक्रम, विभेदक ब्याज दर ऋण, डेरी और मत्सपालन के लिए ऋण, प्रधानमंत्री जन धन योजना, प्रधानमंत्री मुद्रा योजना, वित्तीय साक्षरता, ग्रामीण स्वनियोजित प्रशिक्षण संस्थानों (आरएसईटीआई) का प्रदर्शन, सरकार प्रायोजित योजनाएं, सूक्ष्म, लघु और मध्यम उद्यम का वित्तपोषण, शिक्षा ऋण की प्रगति, प्राथमिकता प्राप्त क्षेत्रों तथा समाज के कमजोर वर्ग को ऋण उपलब्धता आदि मदों पर विस्तार से चर्चा की जाती है।

బ్యాంకు అధికారి (అ): ధన్యవాదాలు, ఇటీవల ఆర్ధిక అక్షరాస్యత శిబిరం ఏర్పాటు విషయంలో ఏమైనా మార్పులు చేసిన మార్గ నిర్దేశాలను జారీ చేశారా?

बैंक अधिकारी: धन्यवाद सर, क्या हाल में वित्तीय साक्षरता शिविर आयोजन के संबंध में कोई संशोधित दिशानिर्देश जारी किया गया है?

రిజర్వ్ బ్యాంకు అధికారి(రి.అ): మార్పులు చేసిన మార్గ నిర్దేశాల ప్రకారం అన్ని ఆర్థిక అక్షరాస్యత కేంద్రాలలో, గ్రామీణ శాఖలలో మూడు నెలలలోగా మూడంచెల ఆర్థిక అక్షరాస్యత శిబిరాలు ఏర్పాటు చేయాలి. ప్రజలకు విభిన్న ఆర్ధిక సేవల గురించి, వ్యక్తిగతంగా ఆర్ధిక ప్రణాళికల గురించి అవగాహన ఏర్పరచడం దీని ముఖ్యోద్దేశం. శిబిరాలలో ఆర్థిక ప్రణాళిక , ఆదాయ-ఖర్చుల అంచనాలు, పొదుపు, ఆర్థిక వివరాలు, బ్యాంకులో సొమ్ము వేయడం వల్ల లాభాలు, కార్య నిర్వహణ ప్రతినిధులు గురించి ప్రజల అభిప్రాయాలు, ఔపచారిక, అనౌపచారిక రుణాల తేడాలు, రుణం తీసుకునే ఉద్దేశం, వడ్డీలు, రుణాల రకాలు మొ!! అంశాల చర్చ, ఐసిటి యంత్రం ద్వారా డబ్బు ఎలా జమ చేయాలి, తీసుకోవాలి వీటి డెమో ప్రదర్శన మొ!! చేయవలసి ఉంటుంది.

रिज़र्व बैंक अधिकारी: जी, संशोधित दिशानिर्देश के अनुसार सभी वित्तीय साक्षरता केन्द्रों और ग्रामीण-शाखाओं को तीन महीने के भीतर तीन चरणों में वित्तीय साक्षरता शिविर आयोजित करने हैं। इसका मुख्य उद्देश्य आम जनता के बीच विभिन्न वित्तीय सेवाओं और व्यक्तिगत वित्तीय योजनाओं के बारे में जागरूकता लाना है। शिविरों में वित्तीय योजना, आय-व्यय का आकलन, बचत, वित्तीय लेखाजोखा, बैंक में पैसे जमा करने के लाभ, कारोबार प्रतिनिधि के बारे में लोगों के विचार, औपचारिक और अनौपचारिक ऋण में अंतर, ऋण लेने के उद्देश्य, ब्याज और ऋण के प्रकार आदि विषयों की चर्चा की जाए और आईसीटी मशीन के माध्यम से किस प्रकार पैसे जमा और आहरण किए जाते हैं, इसका डेमो प्रदर्शित किया जाए।

బ్యాంకు అధికారి (అ): ధన్యవాదాలు సర్, ఈ నెల చివర వారంలో ఒక ఆర్ధిక అక్షరాస్యత శిబిరాన్ని ఏర్పాటు చేస్తున్నాం. దానికి మిమ్మల్ని సాదరంగా ఆహ్వానిస్తున్నాం.

बैंक अधिकारी: धन्यवाद सर, हम इस महीने के अंतिम सप्ताह में एक वित्तीय साक्षरता शिविर का आयोजन कर रहे हैं जिसमें आप सादर आमंत्रित हैं।

4.2.2 బ్యాంకు అధికారితో గ్రామీణుల సంభాషణ बैंक अधिकारी के साथ ग्रामीणों की बातचीत

(గ్రామంలో ఏర్పాటు చేసిన ఆర్థిక అక్షరాస్యత శిబిరం దృశ్యం. దానిలో రిజర్వ్ బ్యాంకు అధికారులతో పాటు భిన్న బ్యాంకుల, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల అధికారులు, ప్రభుత్వేతర సంస్థల వారు, పాఠశాల, కళాశాల విద్యార్ధి, విద్యార్థినులు, ఎక్కువ సంఖ్యలో గ్రామీణులు ఉన్నారు) (गांव में आयोजित एक वित्तीय साक्षरता शिविर का दृश्य जिसमें रिज़र्व बैंक के अधिकारियों के साथ-साथ विभिन्न बैंकों, राज्य सरकार के पदाधिकारियों, गैर-सरकारी संगठनों, स्कूल-कॉलेजों के छात्र / छात्राओं तथा बड़ी तादाद में ग्रामीण जनता शामिल हैं)

సురేష్ బాబు (సు): నమస్కారం మానేజరు గారు, దయచేసి మీరు మాకు ఈ శిబిరం గురించి వివరిస్తారా?

सुरेश बाबू- नमस्कार प्रबंधक साहब, कृपया हमें इस शिविर के बारे में जानकारी दें।

బ్యాంకు అధికారి: సురేష్ బాబు గారూ! దేశంలో ప్రజలందరికీ బ్యాంకింగ్ సేవలను అందించేందుకు ప్రభుత్వం ప్రయత్నిస్తోందని మీకు తెలుసు కదా! దీన్నే బ్యాంకింగ్ భాషలో ఆర్థిక సమావేశనం అంటారు. దీనితో, బ్యాంకింగ్ సౌకర్యాలకు దూరంగా ఉన్న అల్పాదాయ వర్గాలకు, బలహీన వర్గాలకు తక్కువ ఖర్చుతో ఆర్ధిక సేవలను అందుబాటులోకి తీసుకురావడం జరుగుతుంది.

बैंक प्रबंधक: जी सुरेश बाबू, आप तो जानते हैं, सरकार ने देश के सभी लोगों को बैंकिंग सेवा से जोड़ने के लिए पहल शुरू कर दी है। इसे बैंकिंग भाषा में वित्तीय समावेशन कहा जाता है। इसके अंतर्गत बैंकिंग सेवा से वंचित और कम आय वर्ग के लोगों को और कमजोर वर्गों को अल्प खर्च पर वित्तीय सेवाएं उपलब्ध करायी जाती हैं।

సురేష్ బాబు (సు): అయితే మా గ్రామంలోకూడా బ్యాంకు శాఖ తెరుస్తున్నారా?

सुरेश बाबू- तो क्या हमारे गांव में भी बैंक की शाखा खुलने जा रही है?

బ్యాంకు అధికారి: చూడండి సురేష్ బాబు గారూ, ప్రతి గ్రామంలోనూ బ్యాంకు శాఖ అరంభించడం వనరులు, లాభాల దృష్టితో అంత ప్రయోజనకరం కాదు. కాబట్టి బ్యాంకు తన కార్యకలాప ప్రతినిధిని పంపి వైకల్పక వ్యవస్థ మాధ్యమంతో బ్యాంకింగ్ శాఖలు లేని చోట్ల తన సేవలు అందిస్తుంది.

बैंक प्रबंधक: देखिए सुरेश बाबू, प्रत्येक गांव में बैंक-शाखा खोलना संसाधन और लाभ की दृष्टि से व्यावहारिक नहीं है। इसलिए बैंक अपने कारोबार प्रतिनिधि के रूप में एक वैकल्पिक व्यवस्था के माध्यम से जिन जगहों पर बैंक-शाखाएं नहीं हैं उन जगहों तक अपनी बैंकिंग सुविधाएं पहुंचा रहे हैं।

సురేష్ బాబు: అట్లానా, ఈ ఏర్పాటు మంచిదే. ఇప్పుడిక ప్రధాన మంత్రి జన ధన యోజన గురించి వివరించండి.

सुरेश बाबू: अच्छा, यह तो उचित व्यवस्था है। अब जरा हमें प्रधान मंत्री जन धन योजना के बारे में बता दें।

బ్యాంకు అధికారి (అ): ప్రధాన మంత్రి జన ధన యోజన జాతీయ లక్ష్యం. మొత్తందేశంలో ప్రజలందరికీ బ్యాంకింగ్ సేవలందించి, ప్రతికుటుంబానికి ఒక ఖాతా తెరవాలని ఆశయం, ఈ పధకానికి ఆరు సూత్రాలున్నాయి: మొదటిది – బ్యాంకింగ్ సౌకర్యాలను అందరికీ అందించడం. రెండోది – ఖాతా తెరిచిన 6 నెలల తరవాత అయిదు వేల రూపాయల ఓవర్ డ్రాఫ్ట్ సౌకర్యంతో ప్రాధమిక బ్యాంకు ఖాతా మరియు ఒక లక్ష రూపాయల దుర్ఘటన భీమా సౌకర్యంతోపాటు రుపే డెబిట్ కార్డు అందించడం. మూడోది- ఆర్థిక అక్షరాస్యత. నాలుగోది – ఓడి ఖాతాలకు సొమ్ము వెనక్కు కట్టడంలో ఆలస్యం అయితే క్రెడిట్ గ్యారంటి నిధిని సమకూర్చడం. అయిదోది – సూక్ష్మ భీమా. ఆరోది – వ్యవస్థితంకాని రంగంలో స్వావలంబన, ఉదా: పింఛన్ పథకం.

बैंक प्रबंधक: प्रधानमंत्री जन धन योजना एक राष्ट्रीय मिशन है। इसका उद्देश्य देश भर के सभी परिवारों को बैंकिंग सुविधाएं मुहैया कराना है और हर परिवार का बैंक खाता खोलना है। इस योजना के छह स्तम्भ हैं। पहला, बैंकिंग सुविधाओं तक सबकी पहुंच सुनिश्चित करना। दूसरा, खाते खोलने के छह महीने बाद 5000 रुपये के ओवरड्राफ्ट के साथ बुनियादी बैंक खाते और एक लाख रुपये के दुर्घटना बीमा कवर के साथ रुपे डेबिट कार्ड उपलब्ध कराना। तीसरा, वित्तीय साक्षरता। चौथा, ओवरड्राफ्ट खातों में पैसे लौटाने में चूक होने पर इसे कवर करने के लिए क्रेडिट गारंटी फण्ड की स्थापना। पांचवां, सूक्ष्य बीमा और छठा है, असंगठित क्षेत्र के लिए स्वावलम्बन जैसी पेंशन योजना।

సురేష్ బాబు (సు): మానేజరు గారూ, రుపే కార్డు, కిసాన్ క్రెడిట్ కార్డు, ఒకే విధంగా పని చేస్తాయా?

सुरेश बाबू: प्रबंधक महोदय, क्या रुपे-कार्ड और किसान क्रेडिट कार्ड एक जैसे काम करते हैं?

బ్యాంకు అధికారి(బ్యా.అ): లేదు, సురేష్ బాబు గారూ, కిసాన్ క్రెడిట్ కార్డు, రుపే కార్డు వేర్వేరు. ఖరీఫ్, రబీ, ఇతర అవసరాలను దృష్టిలో ఉంచుకొని ఆర్ధిక పోషణ మానాన్ని బ్యాంకు తయారు చేస్తోంది. పొలం ఆకారం ఆధారంగా రైతులకు రుణం ఇస్తుంది. మొదట దీన్ని నగదు రుణం ఖాతాలని పిలిచే వాళ్ళం. ఇప్పుడు దీన్నిమెరుగుపడిన రూపంలో కిసాన్ క్రెడిట్ కార్డులుగా వ్యవహరిస్తున్నాం. రుపే-డెబిట్ కార్డు భారత్ దేశంలో ఉపయోగపడే డెబిట్ కార్డు. దీన్ని దేశంలోని అన్ని ఎటిఎమ్ యంత్రాలలోనుంచి సొమ్ము తీసుకోవడానికి ఉపయోగించవచ్చు. ఇప్పుడు దుకాణాలల్లోను ఎక్కువ భాగం పిఓఎస్ యంత్రాలల్లో దీన్ని అంగీకరిస్తున్నారు.

बैंक प्रबंधक: नहीं सुरेश बाबू। किसान क्रेडिट कार्ड और रूपे-कार्ड दोनों अलग-अलग चीजें हैं। बैंक खरीफ, रबी और अन्य जरूरतों को ध्यान में रखकर एक वित्तपोषण की मात्रा (Scale of Finance) तैयार करता है और खेत के आकार के अनुसार किसानों को ऋण देता है। इस खाते को पहले हम नकदी ऋण खाता कहते थे और अब इसके बेहतर रूप को किसान क्रेडिट कार्ड कहते हैं। रुपे-डेबिट कार्ड भारत का अपना घरेलू डेबिट कार्ड है जिसे देश के सभी एटीएम मशीनों से पैसे निकालने के लिए इस्तेमाल किया जा सकता है। अब तो दुकानों के अधिकांश पीओएस मशीनों में भी इसे स्वीकार किया जा रहा है।

సురేష్ బాబు: మానేజరు గారూ! అటల్ పింఛన్ యోజన గురించి కొంత వివరించండి.

सुरेश बाबू: प्रबंधक महोदय, अब जरा अटल पेंशन योजना के बारे हमें जानकारी दें।

బ్యాంకు అధికారి(బ్యా.అ): భారత్ దేశ ప్రభుత్వం ఇటీవలనే ఈ పథకం ఆరంభించింది. దీని కింద 18 నుండి 40 ఏళ్ళ వయస్సు వారు 60 ఏళ్ళ దాకా ప్రతి నెల తమ సౌకర్యాను సారం కొంత నిర్దిష్ట మొత్తం తమ పింఛన్ యోజనలో జమ చేయాలి. 60 ఏళ్ళు రాగానే నెలసరిన వెయ్యి నుంచి అయిదు వేల రూపాయల పింఛన్ లభిస్తుంది.

बैंक प्रबंधक: हाल ही में भारत सरकार ने अटल पेंशन योजना शुरू की है। इस योजना के तहत 18 से 40 साल की आयु के नागरिक को अपने 60वें साल तक प्रति माह अपनी सुविधानुसार एक निश्चित रक़म अपनी पेंशन योजना में जमा करनी होगी। 60 साल होने पर उन्‍हें प्रति माह रु.1000/- से रु.5000/- तक की पेंशन मिलेगी।

సురేష్ బాబు: మానేజరు గారూ – ఇప్పుడు మాకుకూడా బ్యాంకుల నుంచి అన్ని రకాల ఆర్థిక సేవలు లభిస్తాయి. సాధారణ పౌరులకు నిజంగా ఇది నూతన ఆరంభమే.

सुरेश बाबू: प्रबंधक महोदय, अब तो हमें भी बैंकों से जुड़कर सभी प्रकार की वित्तीय सेवाओं का लाभ मिलेगा। आम जनता के लिए वाकई यह एक नयी शुरुआत है।

4.3 బ్యాంకు సామాన్య నిర్వహణ గురించిన సంభాషణ बैंक के सामान्य प्रशासन विषय पर वार्तालाप

4.3.1 నియామక విభాగం / भर्ती डेस्क

వినయ్ - నమస్కారం. నేను లోపలకి రావచ్చునా?

विनयः नमस्कार। क्या मैं अंदर आ सकता हूँ?

రాఘవ్ – నమస్కారం. రండి

राघवः नमस्कार। आइए।

వినయ్ - నా పేరు వినయ్. నన్ను అసిస్టెంటు మేనేజర్ (టెక్నికల్) పదవిలో నియమించారు. భారతీయ రిజర్వ్ బ్యాంక్, భువనేశ్వర్ లో ఈ రోజు రిపోర్టు చేయమన్నారు. ఇదిగో పత్రం.

विनयः मेरा नाम विनय है। मुझे सहायक प्रबंधक (तकनीकी) के पद पर नियुक्त किया गया है और मुझे भारतीय रिज़र्व बैंक, भुवनेश्वर में आज रिपोर्ट करने के लिए कहा गया है। यह रहा पत्र।

రాఘవ్ - శుభాకాంక్షలు. భారతీయ రిజర్వ్ బ్యాంక్ మీకు స్వాగతం పలుకుతోంది. దయచేసి కూర్చోండి.

राघवः बधाई। भारतीय रिज़र्व बैंक में आपका स्वागत है। कृपया बैठिए।

వినయ్ - ధన్యవాదాలు.

विनयः धन्यवाद।

రాఘవ్ - మీరు ఇప్పుడు రిజర్వ్ బ్యాంక్ అధికారి. కాని ఔపచారికంగా మీరు కొన్ని విధులు నిర్వర్తించాలి.

राघवः वैसे तो अब आप रिज़र्व बैंक के अधिकारी है... लेकिन कुछ औपचारिकताएं हैं जिन्हें आपको पूरा करना है।

వినయ్ - తప్పకుండా. చెప్పండి.

विनयः जी जरूर। कहिए।

రాఘవ్ - నేను మీకు కొన్ని ఫారాలు ఇస్తాను. వాటిని నింపి ఇవ్వండి.

राघवः मैं आपको कुछ फॉर्म दे रहा हूँ। इन्हें भरकर दे दीजिए।

వినయ్ - ఏయే ఫారాలు నింపాలి?

विनयः कौन-कौन से फॉर्म भरने होंगे मुझे?

రాఘవ్ - ఉద్యోగి దరఖాస్తు వివరాలు, బ్యాంక్ నియామకానికి గాను విచారణలో ఉన్న అభ్యర్ధి ప్రకటన పత్రం, గోపనీయత ప్రకటన, నివాస ప్రకటన, వయస్సు సంబంధిత ప్రకటన, రుణగ్రస్తత సంబంధిత ప్రకటన, ప్రాధికార పత్రం, అభ్యర్ధి నియుక్త పత్రం, నామినేషన్ ఫారం, స్థిరచరాస్తుల ప్రకటన, మొ.

राघवः कर्मचारी का आवेदन, बैंक में नियुक्ति के लिए विचाराधीन उम्मीदवार का घोषणापत्र, गोपनीयता की घोषणा, अधिवास की घोषणा, आयु के संबंध में घोषणा, ऋणग्रस्तता संबंधी घोषणा, प्राधिकार पत्र, लाभार्थी का नियुक्ति पत्र, नामांकन फॉर्म तथा चल और अचल संपत्ति का घोषणापत्र।

వినయ్ - ఇన్ని రకాల ఫారాలా?

विनयः इतने सारे फॉर्म?

రాఘవ్ - అవును.అంతే కాకుండా, మీ సమీప బంధువుల గురించిన సమాచారం కూడా ఇవ్వాల్సి ఉంటుంది.

राघवः जी। इसके अतिरिक्त आपको अपने निकटतम संबंधियों के बारे में भी सूचना देनी होगी।

వినయ్ - సమీప బంధువుల గురించా?

विनयः निकटतम संबंधियों के बारे में?

రాఘవ్ - అవునవును. ఒకవేళ మీ సమీప బంధువులు ఇతర దేశాల్లో నివాసులుగా లేదా ప్రవాసులుగా ఉండి అక్కడి ఉద్యోగాలలో ఉంటే ఆయా పదవుల పేర్లు, విభాగాల / కార్యాలయాల పేర్లు, నియుక్తి పొందిన తేదీల తాలూకు పూర్తి వివరాలు ఇవ్వాలి.

राघवः जी हाँ। यदि आपके निकटतम संबंधी अन्य देशों के नागरिक या अधिवासी हैं और यदि वे लोक सेवा में हैं तो उनका पदनाम, उनके विभाग / कार्यालय का नाम और नियुक्ति की तारीख के बारे में पूरा विवरण देना होगा।

వినయ్ - సరే తప్పకుండా. ఇవ్వండి. అన్ని ఫారాలు నింపి ఇస్తాను.

विनयः जी जरूर। लाइए मैं सारे फॉर्म भर देता हूँ।

రాఘవ్ - వీటిని నింపిన తర్వాత ఈ పక్క డెస్క్ వైపుకు వెళ్ళండి.

राघवः इन्हें भरने के बाद आप इस बगल वाले डेस्क पर चले जाएं।

వినయ్ - అక్కడేం చేయాలి?

विनयः वहाँ क्या करना होगा?

రాఘవ్ - అక్కడ కేటాయింపు విభాగం ఉంది. అక్కడ మీరు నివాసం కోసం అర్జీ ఇవ్వాలి. అప్పుడే మీకు ఒక క్వార్టరును కేటాయించే వీలు కలుగుతుంది. క్వార్టరు కేటాయించినప్పుడు ఒక కరారు నామాను అందచేస్తారు. దాని మీద సంతకం చేయాలి .

राघवः वह आबंटन डेस्क है। वहाँ आप आवास के लिए आवेदन कर दें ताकि आपको एक क्वार्टर आबंटित किया जा सके। क्वार्टर आबंटित करते वक्त वे आपको एक करार देंगे जिसपर आपको हस्ताक्षर करने होंगे।

వినయ్ - అలాగే ధన్యవాదాలు. ఇప్పుడు నేను ఏ విభాగం లో కూర్చోవాలో తెలియజేస్తారా?

विनयः जी, धन्यवाद। कृपया यह बताएं कि मुझे अभी किस विभाग में बैठना होगा।

రాఘవ్ - ఇప్ప్పుడు మీరు మానవ వనరులవ్యవస్థ శాఖలో కూర్చోండి. మీ నియామకం నిర్ధారణ పొందాక మీరు ఆ విభాగంలో పదవీ స్థానం పొందుతారు. అప్పటివరకు వారం రోజులు పరిచయాత్మక ప్రశిక్షణ కోసం నియుక్తులవుతారు. ఇప్పుడిక మీరు వెళ్ళి మానవ వనరుల వ్యవస్థ శాఖ విభాగాధ్యక్షులను కలవండి.

राघवः फिलहाल आप मानव संसाधन प्रबंध विभाग में ही बैठे। आपकी तैनाती निर्धारित होने के बाद आप उस विभाग में पदस्थापित होंगे। इसके अतिरिक्त आपको एक सप्ताह के लिए परिचयात्मक प्रशिक्षण के लिए प्रतिनियुक्त किया जाएगा। अभी आप जाकर मानव संसाधन प्रबंध विभाग के विभागाध्यक्ष से जाकर मुलाकात करें।

వినయ్ - అలాగే సార్, ఇప్పుడే వెళ్ళి కలుస్తాను.

विनयः जी सर। मैं अभी जाकर मुलाकात कर लेता हूँ।

4.3.2 సెలవు విభాగం / छट्टी डेस्क

లతికా - నమస్కారం సవితా మేడం!

लतिकाः नमस्कार सविता मैडम!

సవితా - నమస్కారం లతికా గారూ. మీరు అయిదు రోజులు సెలవు పెట్టి వెళ్ళారు కదా. కాని పదకొండు రోజుల తర్వాత వచ్చారు మీ మొహం కూడా వాడిపోయి ఉంది అంతా బాగానే ఉంది కదా?

सविताः नमस्कार लतिका जी। आप तो पाँच दिनों की छुट्टी लेकर गई थीं। लेकिन ग्यारह दिनों बाद आई हैं। चेहरा भी कुछ मुरझाया लग रहा है। सब ठीक तो है?

లతికా - అంతా బాగానే ఉంది. కొన్ని ప్రత్యేక కారణాల వల్ల రాలేకపోయాను

लतिकाः हाँ ठीक है। कुछ विशेष कारणों से नहीं आ सकी।

సవితా - ఇంట్లో అంతా బాగానే ఉంది కదా.

सविताः घर पर तो सब ठीक तो हैं?

లతికా – అవును.

लतिकाः जी।

సవితా - లతికా గారు. మీరు అయిదు రోజుల ఆకస్మిక సెలవు తీసుకున్నారు. మీ సెలవు పొడిగించడానికి అభ్యర్ధనను సమర్పించాలి.

सविताः लतिका जी, आपने पांच दिनों की आकस्मिक छुट्टी ली थी। लेकिन अब आपको अपनी छुट्टी बढ़ाने के लिए आवेदन देना होगा।

లతికా – తెలుసును. నేను నా అభ్యర్ధన వెంట తెచ్చాను. ఇదిగో తీసుకోండి. నా అయిదు రోజుల ఆకస్మిక సెలవును పదకొండు రోజుల సామాన్య సెలవుగా మార్చేందుకు అభ్యర్ధన.

लतिकाः मालूम है। मैं अपना आवेदन साथ लाई हूँ। यह लीजिए। मेरी पाँच दिनों की आकस्मिक छुट्टी को ग्यारह दिनों की सामान्य छुट्टी में परिवर्तित करने का आवेदन।

సవితా – సరే.

सविताः जी।

లతికా - దయచేసి నా ఖాతాలో నిల్వ ఉన్న మిగిలిన వైద్య సెలవు తెలపండి

लतिकाः कृपया बताएं कि मेरे खाते में कितनी चिकित्सा छुट्टी शेष है।

సవితా - (రిజిష్టర్ చూసి)- మొత్తం 90 రోజులు.

स (रजिस्टर देखती है) – कुल 90 दिन।

లతికా - ఒకవేళ మీరు అత్యవసరమైన పని చేయకపొతే, కొంచెం సమయం నేను తీసుకోవచ్చా?

लतिकाः अगर आप कोई बहुत जरूरी काम नहीं कर रही हैं तो क्या मैं आपका कुछ वक्त और ले सकती हूँ?

సవితా - అరే ఇంత ఫార్మాలిటీ అవసరం ఏముంది? నిస్సంశయంగా చెప్పండి.

सविताः अरे ... इतनी औपचारिकताओं की क्या जरूरत? आप बेझिझक कहिए।

లతికా - బ్యాంకులో ఇంకా ఎన్ని రకాల సెలవులుంటాయో నాకు తెలుసుకోవాలని ఉంది.

लतिकाः दरअसल मैं जानना चाहती हूँ कि बैंक में और कौन-कौन सी छुट्टियां होती हैं?

సవితా - బ్యాంకులో రకరకాల సెలవులుంటాయి. ప్రత్యేక పరిస్ధితులకు గాను ప్రత్యేక సెలవులు. అయినా మీకు ముఖ్యమైన వాటి గురించి తెలుపుతాను. బ్యాంకులో మీరడిగిన సెలవులు కాకుండా ప్రత్యేక ఆకస్మిక సెలవులు, ప్రత్యేక వైద్య సెలవులు, ప్రత్యేక సెలవులు, అసాధారణ సెలవులు ప్రసూతి సెలవు, పితృత్వ సెలవులు, దుర్ఘటన సెలవులు, అధ్యయన సెలవులు మొ.

सविताः वैसे तो बैंक में कई प्रकार की छुट्टियां हैं... विशेष परिस्थितियों के लिए विशेष छुट्टियां हैं... फिर भी जो महत्वपूर्ण हैं उन्हें मैं आपको बतला देती हूँ। बैंक में आपने जिन छुट्टियों का जिक्र किया है, उनके अतिरिक्त हैं विशेष आकस्मिक छुट्टी, विशेष चिकित्सा छुट्टी, विशेष छुट्टी, असाधारण छुट्टी, प्रसूति छुट्टी, पितृत्व छुट्टी, दुर्घटना छुट्टी, अध्ययन छुट्टी आदि।

లతికా - ఈ సెలవులు అన్నీ ప్రత్యేక పరిస్ధితులలోనే తీసుకోవాలిగా?

लतिकाः ये सारी छुट्टियां तो विशेष परिस्थितियों में ली जा सकती हैं?

సవితా – అవును. అంతే. వాటిని ఆ ప్రయోజనాలకే తీసుకోవాలి.

सविताः जी , बिलकुल। यह छुट्टियां उसी प्रयोजन से ली जा सकती हैं जिसके लिए नियत की गई हैं।

లతికా – (ఆలోచిస్తూ) అయితే ఇది చెప్పండి. ప్రసూతి సెలవుతో ప్రత్యేక సెలవు తీసుకోవచ్చా?

लतिकाः (कुछ सोचते हुए) अच्छा। यह बताइए कि क्या प्रसूति छुट्टी के साथ विशेष छुट्टी ली जा सकती है?।

సవితా – అవును. తీసుకోవచ్చు.

सविताः जी, बिलकुल।

లతికా – ధన్యవాదాలు.

लतिकाः धन्यवाद।

సవితా - సెలవుల గురించి మీరు తెలుసుకున్నారు. కాస్త నాకు కావలసిన విషయం కూడా చెప్పండి.

सविताः छुट्टियों के बारे में तो आपने जान लिया, पर मेरी जिज्ञासा भी शांत कर दीजिए।

లతికా - ఏమిటది?

लतिकाः – कैसी जिज्ञासा?

సవితా - మిఠాయి ఎప్పుడు తినిపిస్తారు?

सविताः – मिठाई कब मिलेगी?

లతికా – త్వరలోనే.

लतिकाः – जल्द ही।

4.3.3 క్రమశిక్షణా విభాగం / अनुशासन डेस्क

రమేశ్ - రక్షణ విభాగం సెక్యూరిటీగార్డు రాంలాల్ యాదవ్ ని బ్యాంక్ వారు శిక్షించి న విషయం నిజమేనా?

रमेशः क्या यह सच है कि सुरक्षा गार्ड रामलाल यादव को बैंक की ओर से दंडित किया गया है?

సమీర్ – అవును. అతని మూల వేతనాన్ని చివరి ఉత్తర్వు తేదీ నుంచి ఒక ఏడాది పాటు ఒక స్థాయి కిందకి దించి వేశారు.

समीरः हाँ। उसके मूल वेतन को अंतिम आदेश की तारीख से एक वर्ष के लिए एक स्तर घटा दिया गया है।

 రమేశ్ - క్రమశిక్షణ విభాగం ఎవరికైనా ఏ రకమైన శిక్షనయినా విధించవచ్చా?

रमेशः क्या अनुशासन डेस्क किसी को कोई भी दंड दे सकता है?

సమీర్ - అట్లా కాదు. రాంలాల్ యాదవ్ ఉద్యోగ నియమావళి 1948 లో అధికరణల నియమాలను ఉల్లఘించారు. అతని ఆచరణలో ఉల్లంఘనలను గమనించారు. అందుకని శిక్ష విధించారు.

समीरः ऐसा नहीं है। रामलाल यादव ने स्टाफ विनियम 1948 के प्रावधानों के अंतर्गत नियमों का उल्लंघन किया है। उनके आचरण को कादाचार पाया गया। इसलिए उन्हे दंड दिया गया।

రమేశ్ – ఇదేమిటి. ఇద్దరు తమలో తాము పోట్లాడుకొని, అందులో ఒకరు ముందుగా ఆరోపణ చేస్తే, రెండో వారిని శిక్షించినట్లు గానా?

रमेशः पर भला यह क्या बात हुई, दो लोग आपस में झगड़ा करें। उसमें से कोई एक पहले जाकर शिकायत कर दे और दूसरे को सजा सुना दी जाए।

సమీర్ - అట్లా కాదు. నువ్వు పోట్లాట, శిక్షను చూస్తున్నావు వీటి మధ్య సుదీర్ఘమైన ప్రక్రియ ఉంది. దాని ద్వారా ఆరోపితుడు వాస్తవానికి దోషి అవునా కాదా అని విచారిస్తారు. దోషిగా నిరూపణ జరిగితే దండన విధిస్తారు.

समीरः ऐसा नहीं है। तुम सिर्फ झगड़ा और दंड को देख रहे हो। लेकिन इसके बीच में एक लंबी प्रक्रिया है जिसमें यह पता लगाया जाता है कि आरोपी वास्तव में दोषी है या नहीं। दोषी पाए जाने पर ही उसे दंड दिया जाता है।

రమేశ్ - సుదీర్ఘమైన ప్రక్రియనా? కేవలం న్యాయస్థానంలోనే సుదీర్ఘ ప్రక్రియ జరుగుతుందని నాకు తెలుసు కాని కార్యాలయంలోనూ ఈ విధంగా జరుగుతుందా?

रमेशः लंबी प्रक्रिया? मुझे तो लगता था कि सिर्फ न्यायालय में ही सजा सुनाने से पहले लंबी प्रक्रिया चलती है। क्या कार्यालय में भी ऐसा होता है?

సమీర్ – అవునవును. క్రమశిక్షణ విభాగం వారికి అందినఫిర్యాదు మీద పూర్తిగా విచారణ జరుపుతుంది.

समीरः बिलकुल। अनुशासन डेस्क प्राप्त शिकायत पर पूरी कार्यवाही करता है।

రమేశ్ - నాకీ ప్రక్రియ గురించి వివరిస్తావా? తెలుసుకోవాలని ఉత్సాహంగాఉంది.

रमेशः मुझे इस प्रक्रिया के बारे में बताओगे? मैं जानने के लिए उत्सुक हूँ।

సమీర్ – తప్పకుండా. ఏదయినా ఫిర్యాదు రాగానే మొదట ఆరోపితుడి నుంచి వివరణ కోరుతారు. ఆ వివరణ సంతృప్తికరంగా లేకపోతే కారణం చూపమని నోటీసుని జారీ చేస్తారు. అదికూడా సంతృప్తికరంగా ఉండకపోతే ఆరోపణపత్రం జారీచేయబడుతుంది. ఇక్కడి నుంచే క్రమశిక్షణ విచారణ ఆరంభం అవుతుంది.

समीरः जरूर। कोई शिकायत प्राप्त होने पर सबसे पहले आरोपी से स्पष्टीकरण मांगा जाता है। स्पष्टीकरण से संतुष्ट न होने पर उसे कारण बताओ नोटिस जारी किया जाता है और उससे भी संतुष्ट न होने पर आरोप पत्र जारी किया जाता है। यहीं से अनुशासनिक कार्यवाही शुरु होती है।

రమేశ్ - అంటే శిక్ష విధిస్తారన్నమాట?

रमेशः अर्थात् उसे सजा सुना दी जाती है?

సమీర్ – కాదు. అప్పటినుంచి క్రమశిక్షణ విచారణ ఆరంభం అవుతుంది. దాని తరువాత విచారణ జరుపుతారు. సాధికారక ప్రాధికారి విచారణ కోసం ఒక విచారణాధికారి (ఎంక్వైరీ ఆఫీసరు) ని, ఒక ప్రవేశాధికారి (ప్రజంటింగ్ ఆఫీసరు)ని నియమిస్తారు. విచారణ ఫలితాలు తెలిసినతరువాత అధికారయుత ప్రాధికారి తుది ఉత్తర్వులు జారీ చేస్తారు.

समीरः नहीं। यहाँ से तो अनुशासनिक कार्यवाही शुरु होती है। इसके बाद जांच की जाती है। सक्षम प्राधिकारी जाँच के लिए एक जाँच अधिकारी और एक प्रस्तुतकर्ता अधिकारी नियुक्त करता है। जाँच के परिणाम प्राप्त होने के बाद सक्षम प्राधिकारी अनंतिम आदेश जारी करता है।

రమేశ్ - అయితే ఈ ఉత్తర్వులను ఒకేసారి జారీ చేయరా?

रमेशः तो क्या आदेश एक बार में जारी नहीं किया जाता?

సమీర్ – చేయరు.

समीरः नहीं।

రమేశ్ – ఎందుకని?

रमेशः क्यों?

సమీర్ -ఆరోపితుడికి తన పరిస్థితి వివరించేందుకు తగినన్ని సార్లు అవకాశం ఇస్తారు. ఆరోపితుడు అనంతిమ ఉత్తర్వు తో తృప్తి చెందనప్పుడు తన దరఖాస్తు దాఖలు చేయవచ్చు. దానిమీద విచారణ జరిపి ఉచితమని తోస్తే ఉత్తర్వులో మార్పు చేస్తారు. ఆ తరువాత తుది ఉత్తర్వులు జారీ చేస్తారు.

समीरः आरोपी को अपनी स्थिति स्पष्ट करने के पर्याप्त मौके दिए जाते हैं। अनंतिम आदेश से संतुष्ट न होने पर आरोपी अपना आवेदन प्रस्तुत कर सकता है। उससे प्राप्त आवेदन पर विचार किया जाता है और उचित लगने पर आदेश में संशोधन किया जाता है। इसके बाद अंतिम आदेश जारी किया जाता है।

రమేశ్ - ఆరోపితుడు ఎవరి సహాయం తీసుకోవచ్చు?

रमेशः क्या आरोपी किससे सहयोग ले सकता है?

సమీర్ – తప్పకుండా. ఆరోపితుడు కావాలనుకుంటే, విచారణ ఆరంభంలోనే విపక్ష ప్రతినిధిగా ఎవరి సహాయాన్నయినా పొందవచ్చు.

समीरः बिलकुल। यदि आरोपी चाहे तो वह कार्यवाही के आरंभ से ही विपक्ष प्रतिनिधि के रूप में किसी से सहयोग प्राप्त कर सकता है।

రమేశ్ - ఒకవేళ ఆరోపితుడు చివరి ఉత్తర్వుతో సంతృప్తి చెందకపోయినా కూడానా?

रमेशः यदि आरोपी अंतिम आदेश से भी संतुष्ट न हो तो?

సమీర్ - అప్పుడు అప్పీలేట్ అధికారి కి అపీల్ అర్జీ చేసుకోవచ్చు. సదరు అధికారి సంబంధిత నివేదికలన్నింటినీ అధ్యయనం చేసి అప్పీల్ అర్జీ ని పరిశీలించవచ్చు. ఉచితమనిపించినట్లయితే తుది ఉత్తర్వులను మార్పు చేస్తారు. లేకపోతే ఉత్తర్వులను యథాతథంగా వర్తింపచేస్తారు. ఆయన నిర్ణయమే అంతిమం.

समीरः तो वह अपीलीय प्राधिकारी को अपील कर सकता है। अपीलीय प्राधिकारी मामले से संबंधित सभी रिपोर्टों का अध्ययन करता है और अपील पर विचार करता है। उचित पाए जाने पर वह अंतिम आदेश में संशोधन करता है अन्यथा उसे यथावत रखता है। उनका निर्णय अंतिम होता है।

రమేశ్ - ఈ ప్రక్రియ ప్రశంసనీయమైనది.

रमेशः यह प्रक्रिया तो प्रशंसनीय है।

సమీర్ - అవును ఈ పూర్తి ప్రక్రియ సహజ న్యాయ సిద్ధాంతాల మీద ఆధారపడివుంది.

समीरः हाँ। यह पूरी प्रक्रिया नैसर्गिक न्याय के सिद्धांतों पर आधारित है।

రమేశ్ - నిజమే. ఈ ప్రక్రియ సంపూర్ణంగా న్యాయవంతమైనది ఈ మహత్తరమైన సమాచారాన్ని తెలిపినందుకు దన్యవాదాలు.

रमेशः सचमुच, यह प्रक्रिया न्यायपूर्ण है। इतनी महत्वपूर्ण जानकारी साझा करने के लिए धन्यवाद।

4.3.4 కార్యాలయ ఉత్తర్వు / कार्यालय आदेश

రమా శంకర్ - ఏం చేస్తున్నావ్?

रमाशंकर – क्या कर रहे हो?

సౌమిత్ర - అవును సార్. మీరిచ్చిన మాస్టర్ గస్తీ పత్రాన్ని చదువుతున్నా.

सौमित्र – जी सर। आपने जो मास्टर परिपत्र दिया था उसे पढ़ रहा हूँ।

రమా శంకర్ - చాలా మంచిది. దీనిని చదవడం వల్ల ఎంతో సమాచారం తెలుస్తుంది. నిన్ను ఈ విభాగం లో నియమించారు కాబట్టి నువ్వు వీటి గురించి తెలుసుకోవాలి.

रमाशंकर- बहुत अच्छा। इसे पढ़ने से तुम्हे काफी जानकारी मिलेगी तुम्हें इस विभाग में पदस्थापित किया गया है तो तुम्हें इसके बारे में जानना चाहिए।।

సౌమిత్ర - అవును సార్.

सौमित्रः जी सर।

రమా శంకర్ - కాని వీటిని నెమ్మది నెమ్మదిగా ఆసక్తితో చదువు. అయినా నువ్వు ఈ బ్యాంకులోకి వచ్చి నియమింపబడి 15 రోజులే అయింది.

रमाशंकर- लेकिन इसे धीरे-धीरे अपनी रुचि से पढ़ो। वैसे भी बैंक मे तुम्हारी नियुक्ति 15 दिनों पहले ही हुई है।

సౌమిత్ర – అవును.

सौमित्रः जी।

రమా శంకర్ – సౌమిత్రా, ఒక కొత్త ఉద్యోగి కార్యాలయం లో వచ్చి చేరాడు. ఒక కార్యాలయ ఉత్తర్వు జారీ చేయాలి. ఆ పని నువ్వు చేయగలవా?

रमाशंकरः सौमित्र, एक नए कर्मचारी ने आज इस कार्यालय में कार्यभार संभाला है। एक कार्यालय आदेश जारी करना है। क्या तुम कर सकोगे?

సౌమిత్ర - అవును సార్.. నేను ఏదయినా పాత ఉత్తర్వు చూసి తయారు చేసే ప్రయత్నం చేస్తాను.

सौमित्रः जी सर.. मैं कोई पुराना आदेश देखकर करने की कोशिश करता हूँ।

రమా శంకర్ - ఆ అవసరం లేదు. ఒకసారి నేను నేర్పిస్తాను. నేను చెప్తుంటే నువ్వు టైప్ చెయ్యి. నీకు హిందీ వచ్చుగా. నీకు హిందీ టైప్ చెయ్యడం వచ్చుగా?

रमाशंकरः उसकी जरूरत नहीं है। एक बार मैं तुम्हें सिखा देता हूँ। मैं बोलता हूँ तुम टाइप करते जाओ। तुम हिंदी जानते हो। क्या तुम्हें हिंदी में टाइप करन आता है?

సౌమిత్ర - అవును సార్. నేను ఇన్‌స్క్రిప్ట్ లో టైప్ చెయ్యడం నేర్చుకున్నా.

सौमित्रः जी सर। मैंने इन्सक्रिप्ट में टाइप करना सीखा है।

రమా శంకర్ - చాలా మంచిది.

रमाशंकरः बहुत बढ़िया।

సౌమిత్ర – సార్. వర్డ్ ఫైల్ తెరిచి ఉంచాను.

सौमित्रः सर, वर्ड फाइल खोल लिया।

రమా శంకర్ - మొదట పైన రిజర్వ్ బ్యాంక్ లోగోను పెట్టు. దాని తర్వాత మానవ వనరుల నియంత్రణ శాఖ, భువనేశ్వర్ అని రాయి. దానికి కింద మధ్యలో ఇది ఉంటుంది.

रमाशंकरः सबसे ऊपर भारतीय रिज़र्व बैंक का लोगो लगाओ। इसके बाद लिखो मानव संसाधन प्रबंध विभाग, भुवनेश्वर। और हाँ यह सब बीच में होगा।

సౌమిత్ర - సరే సార్.

सौमित्रः जी सर।

రమా శంకర్ - ఎడమ వైపు కార్యాలయ ఉత్తర్వు సంఖ్య, కుడివైపు తేదీని రాయి.

रमाशंकरः अब बांयी ओर कार्यालय आदेश संख्या और दांयी ओर तारीख लिखो।

సౌమిత్ర - సరే సార్.

सौमित्रः जी सर।

రమా శంకర్ - ఇప్పుడిక విషయాన్ని రాయాలి. సిబ్బంది - శ్రేణి 3 - స్థానాంతరీకరణ -నివేదించడం – పదోన్నతి అని రాయి. ఇప్పుడిక ఏ అంశం ఉంటే దాన్ని రాయి. పదోన్నతి.

रमाशंकरः अब विषय लिखना होगा। लिखो स्टाफ-श्रेणी III – स्थानांतरण – रिपोर्ट करना – पदोन्नति

రమాశంకర్ - ఇప్పుడు ఉన్న సామగ్రిని వ్రాయి.

रमाशंकरः अब जो सामग्री है उसे लिखो।

సౌమిత్ర - కాని ఏం రాయాలి సార్... నాకేమో నిజానికి కార్యాలయ ఉత్తర్వు భాషే రాదు...

सौमित्रः लेकिन क्या लिखूं सर.... मुझे दरअसल कार्यालय आदेश की भाषा नहीं आती...

రమా శంకర్ - అయితే ఏమవుతుంది... దీనికి అంత గాభరా పడటం దేనికి. నేను నీ స్థానంలో ఉన్నపుడు నాకూ ఎటువంటి జ్ఞానం ఉండేది కాదు. పని చేస్తూఅన్నీ త్వరలోనే నేర్చుకుంటావు.

रमाशंकरः तो क्या हुआ... इसमें इतना घबराने की क्या बात है। जब मैं तुम्हारी जगह था तब मुझे भी यह ज्ञान नहीं था। काम करते-करते जल्द ही सीख जाओगे।

సౌమిత్ర - సరే సార్.

सौमित्रः जी सर।

రమా శంకర్ - భారతీయ రిజర్వ్ బ్యాంక్, హైదరాబాద్ నుండి తేదీ 29-జనవరి 2016 నాటి కార్యవ్యవహారాల ముగింపు సమయానికి శ్రీ సునీల్ దత్త సింహ్ (హెచ్ ఎస్-0095) డి. జి. ఎం. గ్రేడ్ అధికారి కార్యబాధ్యతలనుండి విముక్తి చేయబడి, గ్రేడ్ `ఈ' అధికారి (సాంకేతిక) పదవిలో పదోన్నతి కోసం ఆయన సామాన్యంగా కార్యాలయ విధుల్లో పదవీబాధ్యతలను స్వీకరించే సమయాన్ని, అతి తక్కువగా కార్యాలయంలో చేరే సమయాన్ని వినియోగించుకొని ఈ కార్యాలయంలో తేది 1 ఫిబ్రవరి 2016 ఉదయం పూట విధులకు చేరుతున్నట్లుగా నివేదించారు - అని రాయి.

रमाशंकरः लिखो – भारतीय रिज़र्व बैंक, हैदराबाद से दिनांक 29 जनवरी 2016 को कारोबार की समाप्ति पर कार्यमुक्त होकर श्री सुनील दत्त सिंह (एच एस – 0095), उप महाप्रबंधक ने ग्रेड ‘ई’ अधिकारी (तकनीकी) के पद पर पदोन्नति के लिए सामान्य कार्यग्रहण और न्यूनतम यात्रा अवधि का उपयोग करने के बाद इस कार्यालय में दिनांक 01 फरवरी 2016 को पूर्वाह्न में ड्यूटी के लिए रिपोर्ट किया है।

సౌమిత్ర - అయిపోయింది సార్.

सौ – हो गया सर।

రమా శంకర్ - రెండో పేరాలో ఈ విధంగా రాయి. నివేదించిన తరువాత శ్రీ సునీల్ దత్త సింహ్ (హెచ్ ఎస్-0095) జూనియర్ ఇంజనీర్ కు 24 నవంబర్ 2015 నుంచి గతసమయంనుంచి ప్రభావితమయేలా అసిస్టెంట్ మేనేజర్ (సాంకేతిక) పదవిలో పదోన్నతి కల్పించడమైనది. సదరు అధికారి పదోన్నతి పూర్తిగా తాత్కాలికమునూ, అనంతిమ ఆధారంగానూ ఉంటుంది. ఒకవేళ ఆయనకన్నా ఇతర సీనియర్ ఉద్యోగులెవరైనా ఉంటే వారి దావాలమీద ప్రతికూల ప్రభావం చూపని విధంగానూ, మరియు ఉన్నత శ్రేణిలో సీనియారిటీకి చెందిన అధికారాలు వర్తించని విధమైన షరతులతోనూ ఈ పదోన్నతి వర్తిస్తుంది.

रमाशंकरः दूसरे पैरा में लिखो... रिपोर्ट करने के बाद श्री सुनील दत्त सिंह (एच एस – 0095), कनिष्ठ अभियंता को दिनांक 24 नवंबर 2015 के भूतलक्षी प्रभाव से सहायक प्रबंधक (तकनीकी) के पद पर पदोन्नत किया गया है जो इस शर्त के अधीन होगा कि उक्त अधिकारी की पदोन्नति पूर्णतः तदर्थ और अनंतिम आधार पर होगी और उनके वरिष्ठो, यदि कोई हो, के दावों पर प्रतिकूल प्रभाव डाले बिना होगी तथा उन्हें उच्च ग्रेड में वरिष्ठता का कोई अधिकार नहीं होगा।

సౌమిత్ర - సరే సర్.

सौ – जी सर।

రమా శంకర్ - మూడో పేరాలో రాయి. శ్రీ సునీల్ దత్త సింహ్, సహాయక మేనేజర్ (సాంకేతిక) ను వెంటనే అమలు పరుస్తూ ఎస్టేట్ విభాగంలో నియమించడమైనది.

रमाशंकरः तीसरे पैरा में लिखो... श्री सुनील दत्त सिंह, सहायक प्रबंधक (तकनीकी) को तत्काल प्रभाव से संपदा विभाग में तैनात किया गया है।

సౌమిత్ర - రాశాను సార్.

सौ – लिख दिया सर।

రమా శంకర్ - ఇప్పుడిక నాలుగో పేరాలో రాయి. శ్రీ సునీల్ దత్త సింహ్ కు అదే తారీకు నుంచి `ఈ' గ్రేడ్ అధికారి (సాంకేతిక) గా లభించే భత్యం పొందడానికి హక్కుదారువుతాడు.

रमाशंकरः अब चौथे पैरा में लिखो श्री सुनिल दत्त सिंह उसी तारीख से बैंक के ग्रेड ई अधिकारियों (तकनीकी) के लिए लागू ग्रेड भत्ता प्राप्त करने के हकदार होंगे।

సౌమిత్ర – సార్. పూర్తయిందా?

सौमित्रः सर, पूरा हो गया?

రమా శంకర్ – అవును. అయింది. దీని మీద అసిस्टॆंस्टॆस्స్టెంట్ జనరల్ మేనేజర్(పరిపాలన) సంతకం చేస్తారు. కుడివైపు బ్రాకెట్లో ఆయన పేరు రాయి. దాని కింద పదవిని రాయి.

रमाशंकरः हाँ। इस पर सहायक महाप्रबंधक (प्रशासन) हस्ताक्षर करेंगे। दांयी ओर कोष्ठक में उनका नाम लिखो और उसके नीचे पदनाम लिख दो।

రమా శంకర్ - ఇప్పుడిక ఈ ముసాయిదా అసిస్టెంట్ జనరల్ మేనేజర్ గారి ఆమోదం నిమిత్తం పంపు. ఆమోదం పొందినతరువాతనే కార్యాలయ ఉత్తర్వు జారీ చేయవచ్చును.

रमाशंकरः अब यह मसौदा सहायक महाप्रबंधक महोदय को अनुमोदनार्थ प्रस्तुत कर दो। अनुमोदित होने पर ही कार्यालय आदेश जारी किया जा सकता है।

సౌమిత్ర – సరే.

सौमित्रः जी।

రమా శంకర్ - మరో విషయం. ఈ పత్రానికి సెక్షన్ 3(3) వర్తిస్తుంది. కాబట్టి దీన్ని హిందీ, ఇంగ్లీష్ భాషలు రెండింటిలోను జారీ చేయాలి.

सौमित्रः एक बात और। यह दस्तावेज धारा 3(3) के अंतर्गत आता है। अतः इसे हिंदी और अंग्रेजी दोनों भाषाओं में जारी करना है।

సౌమిత్ర - అలాగే సార్.

रमाशंकरः जी सर।

రమా శంకర్ - నువ్వు ఇప్పుడు ఎవరి సహాయం లేకుండా తరువాత కార్యాలయ ఉత్తర్వు తయారు చేయగలవని నా నమ్మకం.

रमाशंकरः उम्मीद है कि तुम बिना किसी की सहायता लिए अगला कार्यालय आदेश तैयार कर सकोगे।

సౌమిత్ర- అవును సార్. మీ విశ్వాసాన్ని తప్పకుండా నిజం చేస్తాను.

रमाशंकरः जी सर। मैं आपकी अपेक्षाओं पर अवश्य खरा उतरूँगा।

4.4 విదేశీ మారకం / विदेशी मुद्रा

4.4.1 విదేశీ మారకం బ్యాంకు ఖాతా / विदेशी मुद्रा बैंक खाता

ప్ర: విదేశీ మారకం అంటే ఏమిటి?

प्रश्न: विदेशी मुद्रा क्या है?

స: దేశీయ మారకం తప్ప ఇతర దేశాల మారకాన్ని విదేశీ మారకంగా వ్యవహరిస్తారు.

उत्तर: विदेशी मुद्रा का अर्थ है, देश की मुद्रा के अलावा अन्य देशों की मुद्रा।

ప్ర: విదేశీ మారకం ఎందుకు అవసరం?

प्रश्न: विदेशी मुद्रा क्यों आवश्यक है?

స: రెండు దేశాలు లేదా అంతకు మించిన దేశాల మధ్య వ్యాపారం (ఎగుమతి, దిగుమతి) జరుగుతుందో అప్పుడు చెల్లింపులకు ఆ దేశంయొక్క మారకం వినియోగిస్తారు. అందుకని విదేశీ మారకం అవసరం.

उत्तर: जब दो या दो से अधिक देशों के बीच व्यापार (आयात या निर्यात ) होता है तो उस स्थिति में भुगतान उस देश की मुद्रा में किया जाता है, इसलिए विदेशी मुद्रा की आवश्यकता होती है।

ప్ర: విదేశీ మారక నిధులు ఎక్కడ నుంచి లభిస్తుంటాయి?

प्रश्न: विदेशी मुद्रा निधियों का उपलब्ध स्त्रोत क्या है?

స: ప్రధానంగా ప్రవాస భారతీయుల నుండి లభించే జమలు, అంతర్జాతీయ వ్యాపారం. మన దేశంలో ప్రవాస భారతీయులు / భారతీయ మూలానికి చెందిన వ్యక్తులకు క్రింద పేర్కొన్న జమ పథకాలున్నాయి.

उत्तर: मुख्य रूप से अनिवासी भारतीयों से प्राप्त जमा राशियां तथा अंतरराष्ट्रीय व्यापार।

हमारे देश में अनिवासी भारतीय / भारतीय मूल के व्यक्ति के लिए जमा योजनाएं:

• భారతీయ ద్రవ్య రూపకంగా - ప్రవాస భారతీయుల ఖాతా బాహ్యంగా (ఎన్.ఆర్.ఐ.) పొదుపు ఖాతా
• भारतीय रुपये में अनिवासी खाता बाह्य (एनआरई) बचत खाता
• భారతీయ ద్రవ్య రూపకంగా - ప్రవాస భారతీయుల ఖాతా బాహ్యంగా (ఎన్.ఆర్.ఐ.) కరెంటు ఖాతా
• भारतीय रुपये में अनिवासी खाता बाह्य (एनआरई) चालू खाता
• భారతీయ ద్రవ్య రూపకంగా - ఎన్.ఆర్.ఐ పొదుపు / కరెంటు / ఆర్.డి. ఖాతా
• भारतीय रुपये में एनआरओ चालू / बचत / आरडी खाते
• విదేశీ మారక ద్రవ్యంలో విదేశంలోఉన్నభారతీయుల ఖాతా (ఎఫ్.సి.ఎన్.ఆర్) యు.ఎస్.డి, జిబిపి, యూరో, ఆస్ట్రేలియన్ డాలర్, కెనెడియన్ డాలర్ మొ!!
• विदेशी मुद्रा अनिवासी खाता (एफसीएनआर) यूएसडी , जीबीपी , यूरो , अस्ट्रेलियन डॉलर व कैनेडियन डॉलर

ప్ర: ఎన్.ఆర్.ఐ. ఖాతాలను ఎవరెవరు తెరుచుకోవచ్చు?

प्रश्न: एनआरआई खाते कौन- कौन खोल सकते हैं?

స: ప్రవాస భారతీయులందరూ, విదేశీ మూలానికి చెందిన వ్యక్తులు తెరవ వచ్చు.

उत्तर: सभी अनिवासी भारतीय तथा विदेशी मूल के व्यक्ति।

ప్ర: ప్రవాస భారతీయులు విదేశాల నుంచి ఎన్.ఆర్.ఐ. ఖాతాలు తెరిచి నిర్వహించ వచ్చా?

प्रश्न: क्या अनिवासी भारतीय विदेश से अपना एनआरई खाता खोल सकते हैं?

స: అవును, చేయవచ్చు. ఈ రోజుల్లో మన దేశంలో ఎన్నో బ్యాంకుల ద్వారా ఆన్ లైన్ ఖాతా తెరిచేందుకు వసతులు కల్పించారు.

उत्तर: हां, आजकल भारत में कई बैंकों द्वारा ऑनलाइन खाता खोलने की सुविधा प्रदान की गई है।

ప్ర: రెండు భిన్న ఖాతాదార్ల ద్వారా ఎన్ ఆర్ ఐ ఖాతాలకు నిధులు బదిలీ చేయవచ్చా?

प्रश्नः क्या दो भिन्न-भिन्न खातेदारों द्वारा एनआरआई खातों में निधियों का अंतरण किया जा सकता है?

స: వాస్తవ, నిజ ప్రయోజనాలు కోసం అధికృత డీలర్ ద్వారా ఒక వ్యక్తీ ఎన్.ఆర్.ఐ. ఖాతా రెండో వ్యక్తి ఎన్.ఆర్.ఐ. ఖాతాకు నిధులు బదిలీ చేయవచ్చు.

उत्तरः वास्तविक और निजी प्रयोजनों से प्राधिकृत व्यापारी के माध्यम से एक व्यक्ति के एनआरआई खाते से दूसरे व्यक्ति के एनआरआई खाते में निधियों का अंतरण किया जा सकता है।

ప్రః విదేశంలో ఉన్న భారతీయుల ద్వారా ఖాతా తెరవడానికి ఏమయినా హద్దు ఉందా?

प्रश्नः क्या अनिवासी भारतीयों द्वारा खाता खोलने की संख्या के लिए कोई सीमा है?

సః లేదు. ప్రవాస భారతీయులు తమకు కావలసినట్లుగా ఎన్నయినా ఎన్ఆర్ఓ, ఎన్ఆర్ఈ లేదా ఎఫ్సీఎన్ఆర్ ఖాతాలు తెరవవచ్చు.

उत्तर: नहीं, अनिवासी भारतीय अपनी इच्छानुसार जितना चाहे उतना एनआरओ, एनआरई या एफसीएनआर खाते खोल सकते हैं।

ప్ర: ఎన్.ఆర్.ఐ. ఖాతాలకు నామినేషన్ సౌకర్యం ఉందా?

प्रश्न: क्या एनआरई खाते लिए नामांकन की सुविधा उपलब्ध है?

స: ఉంది.

उत्तर: हां।

ప్ర: ఎన్.ఆర్.ఐ. ఖాతాను సంయుక్త ఖాతాదారునిగా దేశంలో ఉన్న వ్యక్తి ఖాతా నిర్వహణ చేయవచ్చా?

प्रश्न: क्या एनआरई खाते में संयुक्त खाता धारक के रूप में निवासी व्यक्ति खाते का परिचालन कर सकता है?

స: ఈ దేశంలో ఉన్న వ్యక్తి సంయుక్త ఖాతాదారునిగా నిర్దిష్ట ప్రాధికార పత్రం ఆధారంగా ఎన్ ఆర్ ఈ ఖాతా నిర్వహణ చేయవచ్చు.

उत्तर: निवासी संयुक्त खाता धारक के विनिर्दिष्ट मुख्तारनामा / प्राधिकार पत्र के आधार पर एनआरई खाते में परिचालन कर सकता है।

ప్ర: ఎన్.ఆర్.ఐ. / ఎఫ్ సి ఎన్ ఆర్ ఖాతాల లోని సొమ్మును ప్రత్యావర్తనం (రీపాట్రియేషన్) చేయవచ్చా?

प्रश्न: क्या एनआरई / एफसीएनआर खाते में निधि प्रत्यावर्तनीय है?

స: ఎన్.ఆర్.ఐ / ఎఫ్ సి ఎన్ ఆర్ ఖాతాలో ఉండే అన్ని నిధులకు పూర్తిగా ప్రత్యావర్తనీయత ఉంది.

उत्तर: एनआरई / एफसीएनआर खाते में सभी राशि पूर्णतः प्रत्यावर्तनीय है।

ప్రః నిశ్చిత జమా(టెర్మ్ డిపాజిట్)ని గడువు పూర్తి కాకముందే తీసుకోవచ్చా?

प्रश्न: क्या मियादी जमा परिपक्वता से पूर्व बन्द किया जा सकता है?

జవాబు: అవును. పరిపక్వతకు సంబంధించిన నిబంధనల ప్రకారం గడువు పూర్తి కాకముందే తీసుకోవచ్చు.

उत्तर: हाँ, परिपक्वता संबंधी प्रावधानों के तहत परिपक्वता से पूर्व बन्द किया जा सकता है।

4.4.2 జమచేసిన సొమ్ముకు బదులుగా అడ్వాన్సులు / రుణాలు / जमा के एवज में अग्रिम / ऋण

ప్ర: భారతదేశంలో ఎన్.ఆర్.ఇ. / ఎఫ్.సి.ఎన్.ఆర్. ఖాతాలోని నిల్వ ఉన్న సొమ్మును చూపిస్తూ దానికి బదులుగా ఖాతాదారు స్వయంగా రూపాయలలో రుణం పొందవచ్చా?

प्रश्न: क्या भारत में एनआरई / एफसीएनआर खाते में जमा के एवज में जमाकर्ता स्वयं रुपये में ऋण ले सकता है?

స: పొందవచ్చు.

उत्तर: हां।

ప్ర: ఖాతాదారులు ఈ జమలు సెక్యూరిటీగా ఉంచి రుణం తీసుకోవచ్చా?

प्रश्न: क्या जमाकर्ताओं द्वारा इन जमाओं की प्रतिभूति के एवज में ऋण लिया जा सकता है?

స: తీసుకోవచ్చు.

उत्तर: हां।

ప్ర: మూడో కక్షిదారు ద్వారా విదేశాలలో ఈ జమల బదులుగా రుణం తీసుకోవచ్చునా?

प्रश्न: क्या तृतीय पक्ष द्वारा विदेशों में इन जमाओं के एवज में ऋण लिया जा सकता है?

స: తీసుకోవచ్చు.

उत्तर: हां।

4.4.3 తిరిగివచ్చే ప్రవాసులకు లభించే సౌకర్యాలు / लौटने वाले भारतीयों के लिए उपलब्ध सुविधाएं

ప్ర: మనదేశానికి తిరిగి వచ్చినప్పుడు ప్రవాసభారతీయులు విదేశాల్లో సంపదను నిలిపి ఉంచుకోవచ్చా?

प्रश्न: भारत वापसी पर, एनआरआई विदेशों में अपनी संपत्ति बनाए रख सकते हैं?

స: ఉంచుకోవచ్చు, వారు తమ సంపదను యథాతథంగా ఉంచుకోవచ్చు.

उत्तर: हां, भारत वापसी पर एनआरआई विदेशों में अपनी संपत्ति बनाए रख सकते हैं।

ప్ర: ప్రవాస భారతీయులు విదేశాలలో ఆర్జించిన సొమ్మును భారతదేశంలో విదేశీ మారక ఖాతాలో నిల్వ ఉంచు కోవచ్చా?

प्रश्न: क्या अनिवासी भारतीय विदेशों में उपार्जित धन भारत में विदेशी मुद्रा खाते में रख सकते हैं?

స: ఉంచుకోవచ్చు. భారతదేశానికి తిరిగి వచ్చిన తరువాత (నివాస విదేశీ మారక ఖాతాలో) తమ సొమ్మును నిల్వ ఉంచుకోవచ్చు.

उत्तर: हाँ , भारत लौटने के बाद ( निवासी विदेशी मुद्रा खाता में ) अपना धन रख सकते हैं।

ప్ర: విదేశీ మారకాన్ని ఆర్.ఎఫ్.సి. ఖాతాకు జమ చేయవచ్చా?

प्रश्न: क्या विदेशी मुद्रा को आरएफसी खाते में जमा किया जा सकता है?

స: చేయవచ్చు, సొమ్ము యుఎస్ డాలర్లు 5000 కి సమానంగా లేదా అంతకన్నాఎక్కువ ఉన్నట్లయితే ఈ మారకద్రవ్యాన్ని డిక్లరేషన్ లో ప్రకటించవలసి ఉంటుంది.

उत्तर: हाँ, और यदि राशि $ 5000 अमेरिकी डालर से अधिक या इसके समकक्ष है तो यह मुद्रा घोषणा पत्र में घोषित किया जाना चाहिए।

ప్ర: ఆర్.ఎఫ్.సి. ఖాతాలో ట్రావెలర్స్ చెక్ లను జమ చేయవచ్చా?

प्रश्न: क्या यात्री चेक आर एफ सी खाते में जमा किया जा सकता है?

స: చేయవచ్చు, సొమ్ము 10 వేల యూఎస్ డాలర్లను లేదా అంతకు మించి ఉంటే దానిని వివరణ పత్రం ద్వారా ప్రకటించాల్సి ఉంటుంది.

उत्तर: हां , यदि हाँ , यदि राशि यूएस $10,000 से अधिक या इसके समकक्ष है, तो यह मुद्रा घोषणा पत्र में घोषित किया जाना चाहिए।

ప్ర: ఆర్.ఎఫ్.సి. ఖాతా సొమ్మును స్థానిక చెల్లింపులకు వినియోగించ వచ్చా?

प्रश्न: क्या आरएफसी खाते के धन का इस्तेमाल स्थानीय भुगतान करने के लिए किया जा सकता है?

స: వినియోగించవచ్చు.

उत्तर: हां।

ప్ర: తిరిగి వచ్చిన ప్రవాసభారతీయులు మళ్ళీ విదేశాలకు వెళ్ళినప్పుడు ఆర్.ఎఫ్.సి. ఖాతాల నుంచి ఎఫ్.సి.ఎన్.ఆర్(బి) / ఎన్.ఆర్.ఇ ఖాతాల లోకి తమసొమ్మును ట్రాన్స్ఫర్ చేయవచ్చా?

प्रश्न: क्या भारत लौटे भारतीय फिर से विदेश जाने पर आरएफसी खाते से एफसीएनआर (बी) / एनआरई खाते में अपना धन अंतरण कर सकते हैं?

స: మార్చవచ్చు.

उत्तर: हां।

ప్ర: ఆర్.ఎఫ్.సి. ఖాతా సొమ్ముకు పూర్తి ప్రత్యావర్తనీయత ఉందా?

प्रश्न: क्या आरएफसी सी खाते में धन पूर्णतः प्रत्यावर्तनीय है?

స: ఉంది.

उत्तर: हां।

ప్ర: ఆర్.ఎఫ్.సి. ఖాతాను ప్రవాస లేదా నివాస భారతీయులతో సంయుక్తంగా తెరిచే వీలుందా?

प्रश्न: क्या आरएफसी खाता निवासी या अनिवासी भारतीय के साथ संयुक्त रूप से खोला जा सकता है?

స: వీలులేదు.

उत्तर: नहीं।

ప్ర: ఆర్.ఎఫ్.సి. ఖాతాను ఎన్ని సంవత్సరాలకు గాను ఉంచవచ్చు?

प्रश्न: आरएफसी खाता कितने वर्षों के लिए रखा जा सकता है?

స: ఎన్ని సంవత్సరాలకైనా ఉంచవచ్చు.

उत्तर: आरएफसी खाता कई वर्षों के लिए रखा जा सकता है।

ప్ర: ఆర్.ఎన్.ఓ.ఆర్. అంటే ఏమిటి?

प्रश्न: आरएनओआर क्या है?

స: స్వదేశానికి తిరిగి వచ్చిన ప్రవాసభారతీయులను ఆర్.ఎన్.ఓ.ఆర్.గా వ్యవహరిస్తారు. గడచిన 10 ఏళ్లలో 9 ఏళ్ల పాటు ప్రవాసులుగా ఉండాలి. లేదా గడచిన ఏడేళ్ళలో 729 రోజులను మించి భారతదేశంలో నివసించి ఉండకూడదు.

उत्तर: लौटने वाले भारतीयों की स्थिति आरएनओआर की होगी। यदि वह विगत 10 वर्षों में 09 वर्ष अनिवासी रहे हैं या विगत 07 वर्षों में 729 दिनों से ज्यादा भारत में नहीं रहे हों।

ప్ర: ఆర్.ఎఫ్.సి. ఖాతాలను ఏయే మారకద్రవ్యాలలోతెరవవచ్చు?

प्रश्न: आरएफसी खाते किन मुद्राओं में खोले जा सकते हैं?

స: ప్రస్తుతం యు.యస్. డాలర్, యూరో, బ్రిటిష్ పౌండ్ లతో ఆర్.ఎఫ్.సి. ఖాతాలను తెరిచే సౌకర్యం ఉంది.

उत्तर: वर्तमान में यूएस डॉलर, यूरो और ब्रिटिश पाउंड में आरएफसी खाते खोले जा सकते हैं।

4.4.4 ప్రవాస భారతీయులైన / భారత మూలాలున్న వ్యక్తుల పెట్టుబడి / अनिवासी भारतीय / भारतीय मूल के व्यक्तियों द्वारा निवेश

ప్ర: భారతదేశంలో ప్రవాస భారతీయుల ద్వారా పెట్టుబడికి ప్రముఖ పద్ధతులు / ఆధారాలు ఏమిటి?

प्रश्न: भारत में अनिवासी भारतीयों द्वारा निवेश के प्रमुख तरीके / आधार क्या हैं?

స: ప్రత్యావర్తనీయమైన (రీపాట్రియబుల్) మరియు ప్రత్యావర్తనీయంకాని (నాన్ రీపా ట్రియబుల్) ఆధారాలమీద.

उत्तर: प्रत्यावर्तनीय आधार पर और गैर प्रत्यावर्तनीय आधार पर।

ప్ర: ఎన్.ఆర్.ఐ. / పి.ఐ.ఓ. ఏ శ్రేణుల ఆధారంగా భారతదేశంలో పెట్టుబడి చేయవచ్చును?

प्रश्न: एनआरआई / पीआईओ किस श्रेणियों के तहत भारत में निवेश कर सकते हैं?

స:

उत्तर:

• ప్రత్యక్ష (డైరెక్ట్) విదేశీ పెట్టుబడి పథకం ద్వారా పెట్టుబడి.
• పోర్టు ఫోలియో పెట్టుబడి పథకం ద్వారా ప్రవాస భారతీయుల పెట్టుబడి.
• ప్రవాస భారతీయుల ద్వారా ప్రత్యావర్తనీయంకాని ఆధారంగా షేర్ల కొనుగోలు మరియు అమ్మకం.
• ప్రవాస వ్యక్తుల ద్వారా భారతీయ కంపెనీల షేర్లు, మార్చగలిగే డిబెంచర్లు తప్ప మిగిలిన సెక్యూరిటీల కొనుగోలు మరియు అమ్మకం.
• प्रत्यक्ष विदेशी निवेश योजना के तहत निवेश
• पोर्टफोलियो निवेश योजना के तहत अनिवासी भारतीयों द्वारा निवेश
• अनिवासी भारतीयों द्वारा गैर प्रत्यावर्तनीय आधार पर शेयरों की खरीद और बिक्री
• अनिवासी व्यक्ति द्वारा भारतीय कम्पनी के शेयरों और परिवर्तनीय डिबेंचरों के अलावा प्रतिभूतियों की खरीद और बिक्री।

4.4.5 ప్రవాసభారతీయుల కోసం ప్రత్యావర్తనం (రీపాట్రియేషను) / अनिवासियों के लिए प्रत्यावर्तन:

ప్ర: ఎవరైనా ప్రవాసీయ వ్యక్తి భారతదేశంలో లభించే పింఛను ప్రత్యావర్తనం చేయవచ్చా?

प्रश्न: क्या एक अनिवासी भारत में प्राप्त उनकी पेंशन प्रत्यावर्तित कर सकते हैं?

స: చేయవచ్చు.

उत्तर: हां।

ప్ర: ప్రవాసభారతీయుడు మనదేశంలో ఉన్న ప్రత్యావర్తనీయంకాని నిధుల మీద వచ్చిన వడ్డీని ప్రత్యావర్తనం చేయవచ్చా?

प्रश्न: क्या एनआरआई भारत में गैर प्रत्यावर्तनीय जमा पर अर्जित ब्याज प्रत्यावर्तित कर सकते हैं?

స: చేయవచ్చు.

उत्तर: हां।

ప్ర: ప్రవాస భారతీయుడు భారతదేశంలో తన ఇంటి / ఫ్లాట్ ద్వారా లభించిన అద్దె సొమ్మును ప్రత్యావర్తనం చేయవచ్చా?

प्रश्न: क्या अनिवासी भारतीय भारत में अपने घर / फ्लैट से प्राप्त किराया प्रत्यावर्तित कर सकते हैं?

స: చేయవచ్చు.

उत्तर: हां।

4.4.6 ఇతరాలు विविध:

ప్ర: ప్రవాసభారతీయుడు విదేశం నుంచి జీవన ప్రమాణ పత్రం దాఖలు చేయవచ్చా?

प्रश्न: क्या एक अनिवासी विदेश से अपने जीवन प्रमाण पत्र प्रस्तुत कर सकता है?

జ: చేయవచ్చు.

उत्तर: हां।

ప్ర: ఎన్.ఆర్.ఐ. తన ఎన్.ఆర్.ఓ. ఖాతా నుంచి విదేశాలకు ఏడాదికి ఎంత సొమ్ము పంపవచ్చు?

प्रश्न: एक एनआरआई अपने एनआरओ खाते से प्रतिवर्ष कितना पैसा विदेश भेज सकता है?

స: ఆర్థిక సంవత్సరంలో 1 మిలియన్ యు.ఎస్. డాలర్ల పరిమితికి లోబడి.

उत्तर: हर वित्‍तीय वर्ष में 1 मिलियन यूएस डॉलर तक।

ప్ర: ప్రవాస భారతీయుడు తన నియుక్తదారుని (ఎంప్లాయర్) నుంచి మన దేశంలో రూపాయలలో హౌసింగ్ రుణ ప్రయోజనం పొందవచ్చా?

प्रश्न: क्या अनिवासी भारतीय अपने नियोक्ता से भारत में रुपए में आवास ऋण का लाभ उठा सकते हैं?

స: పొందవచ్చు.

उत्तर: हां।

ప్ర: విదేశీ మారకద్రవ్యం ప్రవాసభారతీయుల (ఎఫ్ సిఎన్ ఆర్) ఖాతా నిధి రుణం ఏ ప్రయోజనం కోసం ఇస్తారు.

प्रश्न: विदेशी मुद्रा अनिवासी खाता जमा राशि ऋण किस उद्देश्यों के लिए दिया जाता है?

స:

उत्तर:

• పెట్టుబడి వస్తువుల దిగుమతుల కోసం
• ముడి సరుకు, నివిష్టుల (ఇన్ పుట్స్) దిగుమతుల కోసం
• గృహ సంబంధ పెట్టుబడి వస్తువుల కోసం
• ముడిసరుకుతో సహా గృహ సంబంధమైన నివిష్టుల (ఇన్ పుట్స్) కోసం
• पूंजीगत वस्तुओं के आयात के लिए
• कच्चे माल और निविष्टियों के आयात के लिए
• घरेलू पूंजीगत वस्तुओं के लिए
• कच्चे माल सहित घरेलू निविष्टियों के लिए

ప్ర: విదేశీ యాత్రీకులు స్వల్పావధికి భారత్ వచ్చినప్పుడు ఖాతా తెరవ వచ్చా?

प्रश्न: क्या विदेशी यात्री जब अल्पावधि के लिए भारत आते हैं तब बैंक खाता खोल सकते हैं?

స: తెరవవచ్చు. ప్రవాస రూపాయి ఖాతా (కరెంటు / పొదుపు) (ఎన్.ఆర్.ఓ.): విదేశీ మారక వ్యాపారం చేసే అధికృత వ్యాపారి బ్యాంకు విదేశీయాత్రికుడి అభ్యర్ధన మేరకు ఖాతా తెరవవచ్చు. ఈ రకమైన ఖాతాలు ఎక్కువగా ఆరునెలల వ్యవధికి తెరవవచ్చు.

उत्तर: जी हाँ। अनिवासी रुपया खाता (चालू / बचत) (एनआरओ): प्राधिकृत व्यापारी बैंक जो विदेशी मुद्रा व्यापार करता है; विदेशी यात्री के अनुरोध पर खाता खोला जा सकता है। इस प्रकार के खाते अधिकतम 06 महीने तक के लिए खोले जाते हैं।

ప్రవాస భారతీయ రూపాయి ఖాతా తెరుచుటకు ఏయే దస్తావేజులు అవసరం అవుతాయి?

प्रश्न: अनिवासी रुपया खाता खोलने के लिए किन–किन दस्तावेजों की जरूरत होती है?

స:

उत्तर:

• చట్ట బద్దమైన పాస్ పోర్ట్ తో పాటు, అవసరమైన సంబంధింత గుర్తింపు పత్రాలు దాఖలు చేయాలి.
• అధికృత బ్యాంకు ఖాతా తెరిచే ముందు వినియోగదారు కెవైసీ నియమాలు పాటించాడా లేదా అన్నది గమనించాలి.
• अनिवासी रूपया खाता खोलने के लिए वैध पासपोर्ट के साथ आवश्यक सम्बन्धित पहचान पत्रों की आवश्यकता होती है।
• प्राधिकृत बैंक को भी चाहिए कि खाता खोलते समय अपने ग्राहक को जानिए (के वाई सी) की आवश्यक शर्तों का पालन करे।

ప్ర: విదేశీయులు భారతదేశంలో నివసిస్తుంటే నివాస ఖాతాలు తెరవచ్చా?

प्रश्न: क्या विदेशी नागरिक जो भारत के निवासी हैं वे निवासी खाता खोल सकते हैं?

స: తెరవవచ్చు, విదేశీయులు భారతదేశంలో చట్టబద్ధమైన పాస్ పోర్ట్ తో ఉంటే అటువంటి నివాసీయ ఖాతాను తెరవవచ్చు.

उत्तर: जी हाँ। विदेशी नागरिक जो भारत में वैध पासपोर्ट के साथ काम करते हैं वे निवासी खाता खोल सकते हैं।

ప్ర: విదేశీ మారక రుణం అంటే ఏమిటి?

प्रश्न: विदेशी मुद्रा ऋण क्या है?

స: ప్రధానంగా విదేశీ మారక రుణం ఎగుమతి, దిగుమతుల ద్రవ్య పోషణ కోసం ఇస్తుంటారు.

उत्तर: विदेशी मुद्रा ऋण मुख्यत: आयात-निर्यात वित्तपोषण के लिए दिया जाता है।

ప్ర: ఎగుమతి రుణం ఎన్ని వికల్ప రూపాలలో ఇస్తారు? వాటి పేర్లేమిటి?

प्रश्न: निर्यात ऋण के कितने प्रचलित रूप हैं और उनका नाम क्या है?

స: ఎగుమతి, దిగుమతి రుణాలు రెండు రకాలు

• నౌకా రవాణాపూర్వ రుణం
• నౌకా రవాణానంతర రుణం

उत्तर: निर्यात व आयात ऋण के दो प्रकार हैं: -

• पोत लदान पूर्व ऋण ( प्री शिपमेंट )
• पोत लदानोत्तर ऋण ( पोस्ट शिपमेंट )

ప్ర: భారతదేశం లో ఎగుమతుల పునర్విత్తీయతను (రీఫైనాన్సింగ్) ఇచ్చేదెవరు?

प्रश्न: भारत में निर्यात पुनर्वित्तीयन कौन उपलब्ध कराता है?

స: భారతదేశంలో భారతీయ రిజర్వు బ్యాంకు ఎగుమతుల పునర్విత్తీయతను అందజేస్తుంది.

उत्तर: भारत में निर्यात पुनर्वित्तीयन भारतीय रिजर्व बैंक द्वारा उपलब्ध कराया जाता है।

ప్ర: పునర్విత్తీయతకు నిర్ణయించిన గరిష్ట వ్యవధి ఎంత?

प्रश्न: पुनर्वित्तीयन की अधिकतम अवधि क्या है?

స: ఎక్కువలో ఎక్కువ 180 రోజులు.

उत्तर: इसकी अधिकतम अवधि 180 दिनों की होती है।