Click here to Visit the RBI’s new website
Marathi Hindi

मुख्य महाप्रबंधक
राजभाषा विभाग

आमुख

हमारे देश की भाषाई विविधता हमारे लिए गौरव की बात है। इसीलिए, संविधान निर्माताओं ने जहाँ हिंदी को राजभाषा का दर्जा दिया वहीं राज्‍यों की भाषाओं को भी समुचित महत्‍व दिया। रिज़र्व बैंक एक अखिल भारतीय संस्‍था होने के नाते इसमें देश के विभिन्‍न भागों के लोग काम करते हैं। हिंदीतर भाषी स्‍टाफ-सदस्‍यों को बैंकिंग हिंदी सिखाना अपने आप में चुनौतीपूर्ण कार्य है क्‍योंकि इसके लिए बैंकिंग विषय और हिंदी भाषा दोनों की जानकारी आवश्‍यक है। हिंदी सीखने के लिए तो पुस्‍तकें उपलब्‍ध हैं, परंतु बैंकिंग हिंदी सीखने के लिए बाजार में पुस्‍तकों का अभाव है।

रिज़र्व बैंक में राजभाषा हिंदी के पचास वर्ष पूरे होने के उपलक्ष्‍य में वर्ष 2015-16 को स्‍वर्ण जयंती वर्ष के रूप में मनाया गया। स्‍वर्ण जयंती वर्ष के कार्यक्रमों के अंतर्गत हैदराबाद में आयोजित संगोष्‍ठी में यह बात उभरकर आई कि हिंदी भाषा के शिक्षण के तरीकों में बदलाव करके क्षेत्रीय भाषाओं के माध्‍यम से बैंकिंग हिंदी की जानकारी दी जाए तो हिंदी सीखने में आसानी होगी। इसी बात को ध्‍यान में रखते हुए छह क्षेत्रीय भाषाओं यथा - तेलुगू, तमिल, मलयालम, कन्‍नड़, ओड़िया और बांग्ला - के माध्‍यम से बैंकिंग हिंदी सिखाने के लिए पाठ्य सामग्री तैयार की गई और मई 2016 में आयोजित स्‍वर्ण जयंती समारोह में माननीय गवर्नर महोदय द्वारा इनका विमोचन किया गया। वर्ष 2016-17 में असमीया तथा कोंकणी भाषा के माध्यम से बैंकिंग हिंदी सिखाने हेतु पुस्तकें तैयार की गईं।

इस प्रयास को आगे बढ़ाते हुए इस बीच ‘ख’ क्षेत्र की तीन और भाषाओं यथा – पंजाबी, गुजराती और मराठी - की पुस्‍तकें तैयार की गई हैं ताकि इन क्षेत्रों के स्‍टाफ-सदस्‍य को भी बैंकिंग हिंदी सीखने में आसानी हो सके।

आधुनिक प्रौद्योगिकी की सर्वव्‍यापकता और पर्यावरण के प्रति हमारी प्रतिबद्धता को ध्‍यान में रखते हुए इन्‍हें .epub के रूप में तैयार किया गया है ताकि आप सभी इसे कम्‍प्‍यूटर के साथ-साथ अपने मोबाइल में भी पढ़ सकें।

आशा है, हमारा यह प्रयास आपको पसंद आएगा और आप इन पुस्तकों का उपयोग करेंगे। मेरा पूरा विश्‍वास है कि बैंक में राजभाषा हिंदी का प्रयोग बढ़ाने की दिशा में ये पुस्‍तकें सहायक सिद्ध होंगी।

इन पुस्‍तकों को तैयार करने में लेखकों और हमारे राजभाषा अधिकारियों सहित बैंक के सामान्‍य संवर्ग के साथियों ने भी भरपूर सहयोग दिया है। इस पूरी योजना को राजभाषा विभाग के प्रभारी उप महाप्रबंधक काज़ी मु. ईसा और उनकी सक्रिय टीम ने - जिसमें उप महाप्रबंधक श्री लक्ष्‍मीनाथ उपाध्‍याय, सहायक महाप्रबंधक श्री नितीन देसाई और सहायक प्रबंधक श्री सतीश चंद शर्मा एवं श्री चमनलाल मीणा शामिल थे - कार्यान्वित किया है। इस योजना को समय पर पूरा करने के लिए पुस्‍तकों के लेखकों को धन्‍यवाद देती हूं।

 

लिलि वडेरा

मुख्य महाप्रबंधक
राजभाषा विभाग


 

संपादकीय

राजभाषा स्वर्णजयंती वर्ष के दौरान 25 सितंबर 2015 को हैदराबाद में और 28 सितंबर 2015 को, राजभाषा विभाग,गृह मंत्रालय, भारत सरकार के सचिव की उपस्थिति में, पटना में आयोजित संगोष्ठियों में हिंदी न जानने वाले स्टाफ-सदस्यों को हिंदी सिखाने की विधियों के बारे में गहन विचार-विमर्श हुआ और संगोष्ठी के दौरान यह निष्कर्ष निकाला गया कि यदि क्षेत्रीय भाषाओं के माध्यम से बैंकिंग हिंदी सिखाई जाए तो हिंदीतर भाषाभाषी स्टाफ-सदस्य कम समय में बेहतर हिंदी सीख सकेंगे।

इसे राजभाषा स्वर्णजयंती वर्ष के दौरान ही कार्यरूप देने का निर्णय लिया गया और पहले साल छह क्षेत्रीय भाषाओं – बांग्ला, ओड़िया, तेलुगू, तमिल, मलयालम और कन्नड़– के माध्यम से बैंकिंग हिंदी सिखाने के लिए पुस्तक तैयार कराने की योजना बनाई गई और इन पुस्तकों का विमोचन 24 मई 2016 को गवर्नर महोदय द्वारा स्वर्णजयंती समारोह में किया गया । वर्ष 2016-17 में असमीया और कोंकणी के माध्यम से बैंकिंग हिंदी सिखाने हेतु पुस्तकें तैयार करके बैंक की वेबसाइट पर अपलोड की गईं।

इस पहल को आगे बढ़ाते हुए “ख” क्षेत्र की तीन भाषाओं अर्थात पंजाबी, गुजराती और मराठी के माध्यम से बैंकिंग हिंदी सिखाने के लिए पुस्तकें तैयार कर ली गई हैं। पंजाबी की पाठ्य सामग्री सुश्री मनीषा, सहायक, चंडीगढ़ कार्यालय, गुजराती भाषा की पाठ्य सामग्री श्री हरीश सोनी तथा मराठी की पाठ्यसामग्री रिज़र्व बैंक की सेवानिवृत्त सहायक महाप्रबंधक सुश्री छाया राजे ने तैयार की हैं। हम इनके प्रति हार्दिक आभार प्रकट करते हैं।

पाठकों की जरूरतों को ध्यान में रखते हुए, पहले अध्याय में क्षेत्रीय भाषा और हिंदी वर्णमाला का परिचय दिया गया है। वर्ण परिचय के बाद क्षेत्रीय भाषा के माध्यम से हिंदी व्याकरण सिखाने का प्रयास किया गया है और साथ ही क्षेत्रीय भाषा एवं हिंदी के व्याकरण के बीच साम्य और वैषम्य को भी बताया गया है ताकि पाठकों को हिंदी व्याकरण की अच्छी जानकारी हो सके। बोलचाल की हिंदी सीखे बिना बैंकिंग हिंदी सीखना संभव नहीं है, अतः तीसरे अध्याय में क्षेत्रीय भाषा के माध्यम से बोलचाल की हिंदी विस्तार से सिखाई गई है। मुझे पूरा विश्वास है कि इस अध्याय को पढ़कर हिंदीतर भाषा-भाषी व्यक्ति आसानी से हिंदी में बातचीत कर सकेंगे।

चौथा अध्याय इस पुस्तक को हिंदी सीखने के लिए तैयार की गई अन्य पुस्तकों से अलग पहचान देता है। यह अध्याय बैंकिंग हिंदी से संबंधित है। इस अध्याय को बैंकिंग प्रशासन, वित्तीय समावेशन, बैंकों में पैसे जमा करना और बैंकों से ऋण लेना एवं विदेशी मुद्रा नामक चार खंडों में विभाजित किया गया है। इस प्रकार इस अध्याय में इस बात की पूरी कोशिश की गई है कि लोग संवाद के माध्यम से बैंकिंग के हर पहलू को हिंदी में सीख सकें और बैंकिंग विषयों पर हिंदी में बातचीत कर सकें।

इसे अंतिम रूप देने में उक्त लेखकों के अलावा हमारे विभाग के उप महाप्रबंधक श्री लक्ष्मीनाथ उपाध्याय और उनकी टीम ने अथक परिश्रम किया है। मुझे पूरा विश्वास है कि न केवल रिज़र्व बैंक अपितु बैंकिंग जगत इस नवोन्मेषी पहल से अवश्य लाभान्वित होगा।

 

(काज़ी मु. ईसा)

प्रभारी उप महाप्रबंधक, राजभाषा विभाग,
भारतीय रिज़र्व बैंक
, मुंबई


प्रांतीय भाषेमध्ये हिंदी शिका
क्षेत्रीय भाषाओं से हिंदी सीखें

(मराठी – हिंदी)

सामग्री सारणी / विषय-सूची

धडा १ / अध्याय 1
अक्षर / वर्णमाला

1.1 स्वर / स्वरवर्ण / Vowels

1.2 व्यंजनवर्ण / व्‍यंजनवर्ण / Consonants

1.3 जोड व्यंजन / संयुक्त व्यंजन

1.4 स्वरचिह्न / मात्रा

1.5 बाराखडी / बारहखड़ी

1.6 स्वरचिह्नांसहित व्यंजन / व्यंजन वर्ण में मात्रा लगाकर

1.7 शब्दांतील र् चा उच्चार / शब्‍दों में र् का उच्‍चारण

1.8 अनुस्वार (ं) पंचम वर्णाचा उच्चार / अनुस्‍वार (ं) - पंचम वर्ण का उच्‍चारण

1.9 जोडाक्षर / संयुक्ताक्षर

1.10 सर्वनाम / सर्वनाम

1.11 काही क्रियापदे / कुछ क्रियाएं

1.12 दोन अक्षरी शब्द / दो अक्षरों के शब्‍द

1.13 तीन अक्षरी शब्द / तीन अक्षरों के शब्‍द

1.14 चार अक्षरी शब्द / चार अक्षरों के शब्‍द

1.15 पाच अक्षरी शब्द / पांच अक्षरों के शब्‍द

1.16 दिवसांची नावे / दिनों के नाम

1.17 इंग्रजी महिन्यांची नावे / अंग्रेजी महीनों के नाम

1.18 अंक

1.19 संख्या वाचन / संख्या गिनती

धडा २ / अध्याय 2
हिंदी व्याकरण / हिंदी व्याकरण

नाम व सर्वनाम तसेच लिंग, वचन आणि विभक्ती प्रत्ययांचा त्यांवर प्रभाव

संज्ञा एवं सर्वनाम तथा उन पर लिंग, वचन और कारक का प्रभाव

2.1 नाम / संज्ञा

2.2 सर्वनाम / सर्वनाम

2.3 लिंग

2.3.1 पुल्लिंग

2.3.2 स्‍त्रीलिंग

2.4 वचन

2.5 विभक्ती / कारक

2.6 ‘ने’ चा प्रयोग / ‘ने’ का प्रयोग

2.7 नामाचे वचन बदलण्याचे नियम (विभक्ती प्रत्ययानुसार) / संज्ञा शब्दों का वचन बदलने के नियम (कारक चिन्हों को ध्यान में रखते हुए)

2.8 विशेषण

2.9 उपसर्ग व प्रत्यय / उपसर्ग एवं प्रत्यय

2.9.1 उपसर्ग

2.9.2 प्रत्‍यय

2.10 क्रियापद व क्रिया विशेषण / क्रिया और क्रिया विशेषण

2.10.1 क्रियापदे / क्रिया

2.10.2 धातु

2.10.3 क्रियापदांचे प्रकार / क्रिया के भेद

2.10.4 क्रियापदाचा काळ / क्रिया का काल

2.10.5 क्रियापदाचे वाच्य / क्रिया का वाच्‍य

2.10.6 क्रियाविशेषण

2.11 वाक्‍य-रचना

2.12 शब्दक्रम / पदक्रम (word order)

2.13 अन्वय (Agreement)

(क) कर्ता व क्रियापदाचा अन्वय / कर्ता और क्रिया का अन्‍वय

(ख) कर्म व क्रियापदाचा अन्वय / कर्म और क्रिया का अन्‍वय

(ग) कर्ता व कर्मनिरपेक्ष क्रियापदे / कर्ता और कर्म से निरपेक्ष क्रिया

(घ) विशेषण व विशेष्याचा अन्वय / विशेषण और विशेष्‍य का अन्‍वय

(ड.) संबंध व संबंधांचा अन्वय / संबंध और संबंधी का अन्‍वय

(च) सर्वनाम व नामाचा अन्वय / सर्वनाम और संज्ञा का अन्‍वय

2.14 अध्‍याहार

धडा ३ / अध्याय 3
वार्तालाप / बोलचाल में हिंदी

3.1 बाजारात / बाजार में / AtBazar

3.2 चौकशी / पूछताछ / Enquirites

3.3 मनोरंजन / मनोरंजन / Entertainment

3.4 अभिव्यक्ती / अभिव्‍यक्तियाँ / Expressions

3.5 अभिवादन / अभिवादन / Greetings

3.6 आपसांत संवाद / आपसी बातचीत / Interaction

3.7 वैद्यकीय सेवा / चिकित्‍सा सेवा / Medical Services

3.8 पर्यटन / पर्यटन / Tourism

3.9 परिचित व्यक्तीशी भेट / किसी परिचित के साथ भेंट /  Visiting Acquaintance

3.10 अन्य / अन्य / Others

धडा ४ / अध्याय 4
बँकिंग हिंदी / बैंकिंग हिंदी / Banking Hindi

4.1 सामान्य बँकिंग विषयावर वार्तालाप / सामान्य बैंकिंग विषय पर वार्तालाप / Dialogues on General Banking

4.1.1 ग्राहक व बँक अधिकारी ह्यांच्यात बँकेचे खाते उघडण्यासंदर्भात वार्तालाप / ग्राहक तथा बैंक अधिकारी के बीच बैंक खाता खोलने संबंधी वार्तालाप / Dialogues regarding opening Bank accounts between Customer and Bank Officer

4.1.2 बँकेतील खात्यावर रक्कम भरण्याबाबत ग्राहक व बँक अधिकाऱ्यामधील वार्तालाप / ग्राहक तथा बैंक अधिकारी के बीच बैंक खाते में नकदी जमा करने संबंधी वार्तालाप / Dialogues regarding deposit of cash in Bank accounts between Customer and Bank Officer

4.1.3 बँकेच्या खात्यातील रक्कम काढण्याबाबत ग्राहक व बँक अधिकाऱ्यामधील वार्तालाप / ग्राहक तथा बैंक अधिकारी के बीच बैंक खाते से राशि आहरित करने संबंधी वार्तालाप / Dialogues regarding withdrawal of cash from Bank accounts between Customer and Bank Officer

4.1.4 बँकेच्या कर्जा बाबत बँक कर्मचारी व बँक अधिकारी यांच्यातील वार्तालाप / बैंक कर्मचारी तथा बैंक अधिकारी के बीच बैंक ऋण संबंधी वार्तालाप / Dialogues regarding bank loans between Bank Employee and Bank Officer

4.1.5 मुदत ठेवीच्या संदर्भात बँक कर्मचारी व बँक अधिकारी यांच्यातील वार्तालाप / बैंक कर्मचारी तथा बैंक अधिकारी के बीच सावाधि जमा [Fixed Deposit] संबंधी वार्तालाप / Dialogues regarding Fixed Deposits between Bank Employee and Bank Officer

4.2 आर्थिक साक्षरता व आर्थिक समावेश / वित्तीय साक्षरता और वित्तीय समावेशन / Financial Literacy and Financial Inclusion

4.2.1 रिझर्व्ह बँकेच्या अधिकाऱ्यासोबत बँकांचा वार्तालाप / रिज़र्व बैंक अधिकारी के साथ बैंकों की बातचीत

4.2.2 बँक अधिकाऱ्यासोबत एका गावकऱ्याचा संवाद / बैंक अधिकारी के साथ ग्रामवासी की बातचीत

4.3 बँकेच्या सामान्य प्रशासनासंबंधी वार्तालाप / बैंक के सामान्य प्रशासन विषय पर वार्तालाप / Dialogues on Banking General Administration

4.3.1 शिस्तभंगाच्या कारवाईसंबंधी वार्तालाप / अनुशासनिक कार्रवाई संबंधी बातचीत / Dialogues regarding Disciplinary action

4.3.2 प्रशासन डेस्कसंबंधी वार्तालाप / प्रशासन डेस्क संबंधी बातचीत / Dialogues regarding Administration Desk

4.3.3 रजा डेस्कसंबंधी वार्तालाप / छुट्टी डेस्क संबंधी बातचीत / Dialogues regarding Leave Desk

4.3.4 भर्ती डेस्कसंबंधी वार्तालाप / भर्ती डेस्क संबंधी बातचीत / Dialogues regarding Recruitment Desk

4.4 परकीय चलन / विदेशी मुद्रा / Foreign Exchange

4.4.1 परकीय चलन बँक खाते / विदेशी मुद्रा बैंक खाता / Foreign Exchange Bank Account

4.4.2 ठेवींच्या बदल्यात अग्रिम / कर्ज / जमा के एवज में अग्रिम / ऋण

4.4.3 स्वदेशी परतणाऱ्या भारतीयांसाठी उपलब्ध सुविधा / लौटने वाले भारतीयों के लिए उपलब्ध सुविधाएं

4.4.4 अनिवासी भारतीय / मूळ भारतीय व्यक्तींद्वारे निवेश / अनिवासी भारतीय / भारतीय मूल के व्यक्तियों द्वारा निवेश

4.4.5 अनिवासी व्यक्तींसाठी प्रत्यावर्तन / अनिवासियों के लिए प्रत्यावर्तन

4.4.6 विविध / Others

धडा ५ / अध्याय 5
संपूर्ण शब्दकोष / समग्र शब्दावली


धडा १ / अध्‍याय 1

अक्षर / वर्णमाला

1.1 स्वर / स्वरवर्ण / Vowels

1.2 व्‍यंजनवर्ण / Consonants

1.3 जोड व्यंजन / संयुक्त व्यंजन

1.4 स्वरचिह्न / मात्रा

स्वर स्वरचिह्न उच्चार / उच्चारण

  A

Aa

ि I

Ee

U

Oo

Ri

Ae

Ai

O

Au
अं
अं
Ang
अ:
अ:
: Aha

1.5 बाराखडी / बारहखड़ी

1.6 व्यंजनवर्णाला स्वरचिह्ने लावून / व्यंजन वर्ण में मात्रा लगाकर काना (া) लावून / आ (া) की मात्रा लगाकर

हिंदी मराठी अर्थ उच्चार / उच्चारण
दाम किंमत daam
हाथ हात haath
आम आंबा Aaam
माला माळ maalaa
साहस साहस saahas

 

ह्रस्व वेलांटी (ि) लावून / इ– (ि) की मात्रा लगाकर

हिंदी मराठी अर्थ हिंदी उच्चार / हिंदी में उच्चारण
दिन दिवस Din
रवि रवि ravi
यदि जर yadi
गति गती gati
निशान खूण nishaan

 

दीर्घ वेलांटी (ी) लावून / ई– (ी ) की मात्रा लगाकर

हिंदी मराठी उच्चार / उच्चारण
शरीर शरीर shareer
वीर वीर veer
गीत गीत geet
वीणा वीणा veeNaa
पगड़ी पगडी pagaDee

 

उकार (ु) लावून / उ– (ु) की मात्रा लगाकर

हिंदी मराठी अर्थ  हिंदी उच्चार / उच्चारण
पशु पशू pashu
गुरु गुरू guru
खुशी आनंद sukha
शिशु शिशु shishu
कुसुम कुसुम kusum

 

ऊकार (ू) लावून / ऊ – (ू) की मात्रा लगाकर

हिंदी मराठी उच्चार / उच्चारण
भूतल भूतल bhootal
भूमि भूमी Bhoomee
पूजा पूजा Pooja
मयूर मयूर Mayor
भूषण भूषण bhooShan

 

ऋकार (ृ) लावून/ ऋ की मात्रा (ृ) लगाकर

हिंदी मराठी उच्चार / उच्चारण
गृह गृह Grih
कृषि कृषी kriShi
मृत मृत Mrit
हृदय हृदय Hriday
पृथ्वी पृथ्वी Prithvee

 

एक मात्रा (े) लावून / ए – (े) की मात्रा लगाकर

हिंदी मराठी उच्चार / उच्चारण
देश देश Desh
केश केश Kesh
सेवक सेवक Sevak
लेखक लेखक Lekhak
वेदना वेदना vedanaa

 

दोन मात्रा (ै) लावून / ऐ – (ै) की मात्रा लगाकर

हिंदी मराठी उच्चार / उच्चारण
चैत्र चैत्र chaitra
दैनिक दैनिक dainika
वैदिक वैदिक vaidika
शैशव शैशव shaishava
वैशाख वैशाख vaishakha

 

एक काना व एक मात्रा (ो) लावून / ओ – (ो) की मात्रा लगाकर

हिंदी मराठी हिंदी उच्चार / उच्चारण
दोष दोष doSha
रोग रोग rog
लोभ लोभ lobha
भोजन भोजन bhojan
अबोध अबोध Abodh

 

एक काना दोन मात्रा (ौ ) लावून / औ – (ौ ) की मात्रा लगाकर

हिंदी मराठी हिंदी उच्चार / उच्चारण
नौका नौका nauka
कौशल कौशल kaushal
पौष पौष pauSh
चौकी चौकी chaukee
दौलत दौलत daulat

 

अनुस्वार चिह्न (ं) लावून / अनुस्वार– (ं) की मात्रा लगाकर

हिंदी मराठी उच्चार / उच्चारण
अंक अंक Aangk
हंस हंस Hans
संख्या संख्या sankhya
संसार जग sansaar
संयोग संयोग sanyog

 

विसर्ग चिह्न (:) लावून / विसर्ग – (:) की मात्रा लगाकर

हिंदी मराठी उच्चार / उच्चारण
दुःख दुःख dukh
निःसंदेह निःसंदेह nihsandeh
दुःसाहस दुःसाहस dussaahas
निःशुल्क निःशुल्क nihshulk
निःशब्द निःशब्द nihshabd

1.7 शब्दांतील र् चा उच्चार / शब्‍दों में र् का उच्‍चारण

र् पासून जोडाक्षर / र् से संयुक्ताक्षर   शब्‍द / उच्‍चारण
र् + य = र्य
र् + ल = र्ल
र् + व = र्व
र् + क = र्क
र् + च = र्च
ज्या अक्षरावर ‘र्’ चे चिह्न लागले आहे त्या अक्षराच्या उच्चारापूर्वी र् चा उच्चार करायचा आहे.

अक्षर में पहले र् का उच्‍चारण करते हुए बाद में आनेवाले अक्षर का उच्‍चारण किया जाना है।
पर्याप्त / paryaapt
दुर्लभ / durlabh
गर्व / garv
तर्क / tark
चर्चा / charchaa

1.8 अनुस्वार (ं) पंचमवर्णाचा उच्चार / अनुस्‍वार (ं) - पंचम वर्ण का उच्‍चारण

शब्दात अनुस्वार (ं) आल्यास त्याच्या पुढील व्यंजन वर्णमालेच्या ज्या ओळीत येते त्या ओळीच्या पंचम वर्णा (अनुनासिक वर्ण) चा व्यंजनांत उच्चार करावा / शब्‍द में अनुस्‍वार (ं) आने पर, व्‍यंजन के क्रम में उसके अगले अक्षर के पंचम वर्ण का हलंत उच्‍चारण करना होगा।

शब्द   हिंदी उच्चार / उच्‍चारण
अंक अनुस्‍वार (ं) का अगला अक्षर ‘क’ है जिसका पंचम वर्ण है - ङ
(क,ख,ग,घ,ङ)
अनुस्‍वाराच्या (ं च्या) पुढील अक्षर ‘क’ आहे, ज्याचा पंचम वर्ण – ‘ङ’ आहे.
Angk
चंचल अनुस्‍वार (ं) का अगला अक्षर च है जिसका पंचम वर्ण है – ञ
(च,छ,ज,झ, ञ)
अनुस्‍वाराच्या (ं च्या) पुढील अक्षर ‘च’ आहे, ज्याचा पंचम वर्ण ‘ञ’ आहे.
chaeynchal
दंड अनुस्‍वार (ं) का अगला अक्षर ड है जिसका पंचम वर्ण है – ण
(ट, ठ, ड, ढ़, ण)
अनुस्‍वाराच्या (ं च्या) पुढील अक्षर ‘ड’ आहे, ज्याचा पंचम वर्ण ‘ण’ आहे.
daND
बंधन अनुस्‍वार (ं) का अगला अक्षर ध है जिसका पंचम वर्ण है – न
(त, ध, द, ध, न)
अनुस्‍वाराच्या (ं च्या) पुढील अक्षर ‘ध’ आहे, ज्याचा पंचम वर्ण ‘न’ आहे.
bandhan
गंभीर अनुस्‍वार (ं) का अगला अक्षर भ है जिसका पंचम वर्ण है – म
(प, फ, ब, व, भ, म)
अनुस्‍वाराच्या (ं च्या) पुढील अक्षर ‘भ’ आहे, ज्याचा पंचम वर्ण ‘म’ आहे.
gambheer

1.9 जोडाक्षर / संयुक्ताक्षर

जोडाक्षराचे काही नियम आणि उदाहरणे / संयुक्ताक्षर के कुछ नियम और उदाहरणः

य जोडाक्षर / य संयुक्ताक्षर
जोडाक्षर / संयुक्ताक्षर हिंदी शब्‍द मराठी शब्द हिंदी उच्चार / हिंदी में उच्‍चारण
क् + य = क्य वाक्य वाक्य vaakya
ख् + य = ख्य मुख्य मुख्य mukhya
ग् + य = ग्य भाग्य भाग्य bhaagya
च् + य = च्य वाच्य वाच्य vaachya
ज् + य = ज्य राज्य राज्य raajya
ट् + य = ट्य नाट्य नाट्य naaTya
ठ् + य = ठ्य पाठ्य पाठ्य paaThya
ढ् + य = ढ्य धनाढ्य धनाढ्य dhanaaDhya
ण् + य = ण्य पुण्य पुण्य puNya
त् + य = त्य सत्य सत्य satya
थ् + य = थ्य मिथ्या मिथ्या mithyaa
द् + य = द्य विद्या विद्या vidyaa
ध + य = ध्य साध्य साध्य saadhya
न् + य = न्य अन्य अन्य Anya
प् + य = प्य प्राप्य प्राप्य praapya
भ् + य = भ्य सभ्य सभ्य sabhya
म् + य = म्य रम्य रम्य ramya
य् + य = य्य शय्या शय्या shayyaa
र्+ य = र्य सूर्य सूर्य soorya
ल् + य = ल्य तुल्य तुल्य tulya
व् + य = व्य काव्य काव्य kaavya
श् + य = श्य अवश्य अवश्य Avashya
ष् + य = ष्य शिष्य शिष्य shiShya
स् + य = स्य हास्य हास्य haasya
ह् + य = ह्य असह्य असह्य Asahya
र जोडाक्षर / र संयुक्ताक्षर
जोडाक्षर / संयुक्ताक्षर हिंदी शब्‍द मराठी शब्द हिंदी उच्चार / हिंदी में उच्‍चारण
क् + र = क्र चक्र चक्र chakra
ग् + र = ग्र ग्राम ग्राम graam
घ् + र = घ्र शीघ्र शीघ्र sheeghra
ज् + र = ज्र वज्र वज्र vajra
त् + र = त्र पात्र पात्र paatra
द् + र = द्र दरिद्र दरिद्र daridra
ध् + र = ध्र ध्रुव ध्रुव dhruva
प् + र = प्र प्राप्त प्राप्त praapta
ब् + र = ब्र ब्राह्मण ब्राह्मण braahmaN
भ् + र = भ्र भ्रमण भ्रमण bhramaN
म् + र = म्र विनम्र विनम्र vinamra
व् + र = व्र व्रत व्रत vrat
श् + र = श्र श्रम श्रम shram
ह् + र = ह्र ह्रास ह्रास hraas
ल जोडाक्षर / ल संयुक्ताक्षर
जोडाक्षर / संयुक्ताक्षर हिंदी शब्‍द मराठी शब्द हिंदी उच्चार / हिंदी में उच्‍चारण
क् + ल = क्ल शुक्ल शुक्ल shukla
ग् + ल = ग्ल ग्लानि ग्लानि glani
प् + ल = प्ल विप्लव विप्लव viplav
म् + ल = म्ल म्लान म्लान mlaan
र्+ ल = र्ल दुर्लभ दुर्लभ durlabh
ल् + ल = ल्ल मल्ल मल्ल malla
श् + ल = श्ल श्लोक श्लोक shlok
ह् + ल = ह्ल आह्लाद आह्लाद Aahlaad
व जोडाक्षर / व संयुक्ताक्षर
जोडाक्षर / संयुक्ताक्षर हिंदी शब्‍द मराठी शब्द हिंदी उच्चार / हिंदी में उच्‍चारण
क् + व = क्व परिपक्व परिपक्व paripakva
ख् + व = ख्व ख्वाब स्वप्न khwaab
ग् + व = ग्व ग्वाला, दिग्विजय ग्वाला, दिग्विजय gvaalaa, digvijay
ज् + व = ज्व ज्वर ज्वर jwar
त् + व = त्व राजत्व राजत्व raajatva
द् + व = द्व द्वार द्वार dwaar
ध् + व = ध्व ध्वनि ध्वनि dhwani
श् + व = श्व अश्व अश्व Ashva
र् + व = र्व गर्व अभिमान garva
स् + व = स्व स्वभाव स्वभाव swabhaav
ह् + व = ह्व आह्वान आह्वान Aahwaan
न/ण जोडाक्षर / न/ण संयुक्ताक्षर
जोडाक्षर / संयुक्ताक्षर हिंदी शब्‍द मराठी शब्द हिंदी उच्चार / हिंदी में उच्‍चारण
ग् + न = ग्न भग्न भग्न bhagna
घ् + न = घ्न विघ्न विघ्न vighna
त् + न = त्न रत्न रत्न ratna
न् + न = न्न अन्न अन्न Anna
म् + न = म्न निम्न निम्न nimna
श् + न = श्न प्रश्न प्रश्न prashna
स् + न = स्न स्नान स्नान snaan
ह् + न = ह्न चिह्न चिह्न chihna
ष् + ण = ष्ण कृष्ण कृष्ण krishNa
क्ष् + ण = क्ष्ण तीक्ष्ण तीक्ष्ण teekshNa
म जोडाक्षर / म संयुक्ताक्षर
जोडाक्षर / संयुक्ताक्षर हिंदी शब्‍द मराठी शब्द हिंदी उच्चार / हिंदी में उच्‍चारण
क् + म = क्म रुक्मणि रुक्मिणी rukmaNi
ख् + म = ख्म जख्म जखम jakhm
ग् + म = ग्म युग्म युग्म yugm
त् + म = त्म दुरात्मा दुरात्मा duraatmaa
द् + म = द्म छद्म छद्म chhadm
न् + म = न्म जन्म जन्म janm
म् + म = म्म सम्मान सन्मान sammaan
र् + म = र्म कर्म कर्म karm
ल् + म = ल्म जुल्म जुलूम julm
श् + म = श्म रश्मि रश्मी rashmi
ष् + म = ष्म ग्रीष्म ग्रीष्म greeShm
स् + म = स्म भस्म भस्म Bhasm
ह् + म = ह्म ब्रह्म ब्रह्म brahma
समान जोडाक्षर / समान संयुक्ताक्षर
जोडाक्षर / संयुक्ताक्षर हिंदी शब्‍द मराठीत अर्थ हिंदी उच्चार / हिंदी में उच्‍चारण
क् + क – क्‍क धक्‍का धक्का dhakkaa
ख् + ख = ख्ख मख्खन लोणी makhkhan
ग् + ग = ग्ग दिग्गज दिग्गज diggaj
च् + च = च्च बच्चा मूल bachchaa
ज् + ज – ज्‍ज छज्‍जा सज्जा chhajjaa
ट् + ट – ट्ट खट्टा आंबट khattaa
ठ् +ठ = ठ्ठ मठ्ठा मठ्ठा maThThaa
त् + त – त्‍त पचहत्तर पंचाहत्तर pachahattar
द् + द – द्द रद्द रद्द radd
प् + प – प्‍प छप्पर छप्पर chhappar
ब् + ब – ब्‍ब डब्‍बा डबा Dabbaa
म् + म – म्‍म सम्मान सन्मान sammaan
य् + य – य्य शय्या शय्या shayyaa
स् + स – स्‍स रस्‍सी दोरी rassee
असमान जोडाक्षर / असमान संयुक्ताक्षर
जोडाक्षर / संयुक्ताक्षर हिंदी शब्‍द मराठी अर्थ हिंदी उच्चार / हिंदी में उच्‍चारण
क् + त = क्त भक्त भक्त bhakt
ख् + त = ख्त सख्त सक्त sakht
ग् + घ = ग्घ बग्घी बग्गी bagghee
च् + छ = च्छ मच्छर डास machchhar
ज् + ञ = ज्ञ ज्ञान ज्ञान gnyaan
ट् + ट = ट्ट पट्टी पट्टी pattee
ट् + ठ = ट्ठ गट्ठर गट्ठा gaTThar
त् + थ = त्थ कत्था कात kattha
द् + ध – द्ध शुद्ध शुद्ध shuddha
द् + भ = द्भ उद्भव उद्भव Udbhav
द् + व – द्व द्वार द्वार dwaar
ध् + व – ध्‍व ध्‍वज ध्‍वज dhvaj
न् + त = न्त अंत अंत Ant
न् + थ = न्थ ग्रंथ ग्रंथ granth
न् + द = न्द बंद बंद band
न् + ध = न्ध सुगंध सुगंध sugandh
न् + य = न्य सन्यासी सन्यासी sanyasee
प् + त = प्त समाप्त समाप्त samaapt
फ् + त – फ्त दफ्तर कचेरी daphtar
ब् + द = ब्द शब्द शब्द shabd
म् + त = म्त सम्मत सम्मत sammat
म् + प = म्प भूकंप भूकंप bhookamp
म् + ब = म्ब लंबा लांब lambaa
म् + भ = म्भ संभव संभव sambhav
र् + ज = र्ज गर्जन गर्जन garjan
र् + च = र्च अर्चन अर्चन Archan
र् + क = र्क तर्क तर्क tark
र् + च = र्च खर्च खर्च kharch
र् + ल = र्ल दुर्लभ दुर्लभ durlabh
र् + श = र्श स्पर्श स्पर्श sparsh
र् + ष = र्ष हर्ष हर्ष harSh
ल् + क = ल्क शुल्क शुल्क shulk
ल् + प = ल्प विकल्प विकल्प vikalp
श् + च = श्च निश्चय निश्चय nishchay
श् + छ = श्छ निश्छल निश्छल nishchhal
ष् + क = ष्क शुष्क शुष्क shuShk
ष् + ट = ष्ट कष्ट कष्ट kaShT
ष्‍ + प – ष्‍प पुष्‍प पुष्‍प puShpa
स् + ख = स्ख स्खलन स्खलन skhalan
स्+प – स्प स्पंदन स्पंदन spandan
स्+फ – स्फ स्फूर्ति स्फूर्ती sphoorti
स्‍ + म – स्‍म स्‍मारक स्‍मारक smaarak
ण् + ड = ण्ड पिंड पिंड piND
ञ + च = ञ्च पंचम पंचम peyncham
ङ् + क = ङ्क बैंक बैंक bangk
ङ् + ख = ङ्ख शंख शंख shangkh
ङ् + ग = ङ्ग गंगा गंगा ganggaa
ङ् + घ = ङ्घ संघ संघ sanggh
ञ् + च = ञ्च मंच मंच maeynch
स् + थ् + य = स्थ्य स्वास्थ्य स्वास्थ्य swaasthya
ञ् + छ = ञ्छ पूंछ पूंछ pooeynchh
ञ् + ज = ञ्ज रंजिश रंजिश raeynjish
ण्‍ + ट = ण्ट ऊंट उंट OoNT
ण्‍ + ठ = ण्ठ कंठ कंठ kaNTh
ण्‍ + ड – ण्ड थंड थंड thaND
क् + ष् + म = क्ष्म लक्ष्मण लक्ष्मण lakShmaN
र् + ज + उ = र्जु अर्जुन अर्जुन Arjun
ज् + ज् + व = ज्ज्व उज्ज्वल उज्ज्वल Ujjval
ष् + प् + र + आ = ष्प्रा दुष्प्राप्य दुष्प्राप्य duShpraapya

1.10 सर्वनाम

हिंदी मराठी हिंदी उच्चार / हिंदी में उच्‍चारण
मैं मी main
तू तू Too
आप तुम्ही / आपण Aap
वह तो vah
वे ते Ve
हमें आम्हाला hame
हम आम्ही ham
तुम तू tum
मेरा माझा meraa
तुम्हारा तुझा tumhaaraa
आपका तुमचा / आपला Aapkaa
हमारा आमचा hamaaraa
उसका / उसकी त्याचा / त्याची Uskaa / Uskee
उनका / उनकी त्यांचा / त्यांची Unkaa / unkee
मुझे मला mujhe
तुम्हें तुम्हाला tumhe
उसे त्याला Use
उन्हें त्यांना Unko

1.11 काही क्रियापदे / कुछ क्रियाएं

हिंदी मराठी हिंदी उच्चार / हिंदी में उच्‍चारण
आना येणे Aanaa
जाना जाणे jaanaa
बैठना बसणे baithnaa
खड़ा होना उभे रहाणे khaDHaa honaa
खाना खाणे khaanaa
पीना पिणे peenaa
पढ़ना वाचणे paDhHnaa
बोलना बोलणे bolnaa
लिखना लिहिणे likhanaa
लेना घेणे lenaa
देना देणे denaa
करना करणे karnaa
गाना गाणे gaanaa
कमाना कमावणे kamaanaa
खींचना ओढणे kheeynchanaa
खोलना उघडणे kholnaa
खेलना खेळणे khelnaa
काटना चावणे kaaTnaa
सीना झोपणे sonaa
बुलाना बोलावणे bulaanaa
रहना राहणे rahnaa
पीटना मारझोड करणे peeTnaa
सहना सहन करणे sahnaa
धोना धुणे dhonaa
चाहना इच्छा करणे chaahnaa
छूना स्पर्श करणे chhoonaa
ढकना झाकणे Dhaknaa
उड़ना उडणे UDHnaa
सुनना ऐकणे sunaanaa
लौटना परतणे louTnaa
सजाना सजविणे sajaanaa
पकाना शिजविणे pakaanaa
पाना मिळविणे paanaa
जानना जाणणे jaananaa
मरना मरणे marnaa
फेंकना फेकणे phenknaa
छोड़ना सोडणे chhodnaa
चुराना चोरणे churaanaa
भेजना पाठविणे bhejnaa
बेचना विकणे bechnaa
सীना शिवणे seenaa
काँपना थरथरणे kaampnaa
गिरना पडणे girnaa
झगड़ना झगडणे jhagadnaa
देखना पाहणे dekhanaa
रखना ठेवणे rakhnaa
सीखना शिकणे seekhnaa
हँसना हसणे hansnaa
फाड़ना फाडणे phaaDHnaa
दौड़ना पळणे dauDHnaa
पकड़ना पकडणे pakaDHnaa
बदलना बदलणे badalnaa
बनाना तयार करणे banaanaa

1.12 दोन अक्षरी शब्द / दो अक्षरों के शब्‍द

हिंदी शब्‍द मराठी अर्थ हिंदी उच्चार / हिंदी में उच्‍चारण
अब आत्ता Ab
कब केव्हा kab
सब सगळे sab
आज आज Aaj
कल काल / उद्या kal
आग आग Aag
ओर कडे Or
और आणि Aur
पर पण par
कर कर kar
डर भीती Dar
घर घर ghar
जमा जमा jamaa
ऋण ऋण riN
शेष शिल्लक sheSh
पत्र पत्र Patra
दर दर dar
काम काम kaam
नाम नाव naam
दाम किंमत daam
दिन दिवस din
रात रात्र raat
कल काल / उद्या kal
खाना जेवण khaanaa
पानी पाणी paanee
पैसा पैसा paisaa
बैंक बँक Bangk
खाता खाते khaataa

1.13 तीन अक्षरी शब्द / तीन अक्षरों के शब्‍द

हिंदी शब्‍द मराठी अर्थ हिंदी उच्चार / हिंदी में उच्‍चारण
बचत बचत bachat
अचल अचल Achal
अगर जर Agar
सागर सागर saagar
महिला महिला mahilaa
आचार आचार Aachaar
आदत सवय Aadat
इधर इकडे idhar
उधर तिकडे Udhar
किधर कुठे kidhar
सुबह सकाळ subah
शाम संध्याकाळ shaam
रुपया रुपया rupaya
फाइल फाइल phaail
कागज कागद kaagaj
किराया भाडे kiraayaa
शहर शहर shahar
कलम लेखणी kalam
दीवार भिंत deevaar
विभाग विभाग vibhag
प्रमाण प्रमाण pramaaN
उधार उधार udhaar

1.14 चार अक्षरी शब्द / चार अक्षरों के शब्‍द

हिंदी शब्‍द मराठी अर्थ हिंदी उच्चार / हिंदी में उच्‍चारण
सावधान सावध saavdhaan
कामकाज काम kaamkaaj
दुर्घटना दुर्घटना durghaTanaa
मानसिक मानसिक maanasik
जागरूक जागरूक jaagrook
परामर्श परामर्श paraamarsh
विनिमय विनिमय vinimay
सहायता सहायता sahaaytaa
पितामह पितामह pitaamah
पलटन पलटण palTan
राजधानी राजधानी raajdhanee
सौदागर सौदागर soudaagar
कसरत कसरत kasrat
मखमल मखमल makhamal
अवनति अवनती Avnati
वज्रपात वज्रपात vajrapaat
ऐरावत ऐरावत Airaavat

1.15 पाच अक्षरी शब्द / पांच अक्षरों के शब्‍द

हिंदी शब्‍द मराठी अर्थ हिंदी उच्चार / हिंदी में उच्‍चारण
औपचारिक औपचारिक Oupchaarik
दिशानिर्देश दिशानिर्देश dishanirdesh
परिचालन परिचालन parichaalan
असंगठित असंगठित AsangaThit
किरायेदार भाडेकरू kiraayedaar
अनुमोदन अनुमोदन Anumodan
पकड़कर पकडून pakaDHkar
अभिभावक पालक Abhibhaavak
दुःसाहसिक दुःसाहसिक duhsaahasik
अभिवादन अभिवादन Abhivaadan
अनधिकार अनधिकार Anadhikaar
सहयोगिता सहयोगिता sahayogitaa

1.16 दिवसांची नावे / दिनों के नाम

हिंदी मराठी हिंदी उच्चार / हिंदी में उच्चारण
रविवार / इतवार रविवार ravivaar / itvaar
सोमवार सोमवार somvaar
मंगलवार मंगळवार mangalvaar
बुधवार बुधवार budhvaar
बृहस्पतिवार / गुरुवार बृहस्पतिवार / गुरुवार brihaspativaar / guruvaar
शुक्रवार शुक्रवार shukravaar
शनिवार शनिवार shanivaar

1.17 इंग्रजी महिन्यांची नावे / अंग्रेजी महीनों के नाम

हिंदी मराठी हिंदी उच्चार / हिंदी में उच्चारण
जनवरी जानेवारी Janavaree
फरवरी फेब्रुवारी Pharavaree
मार्च मार्च Maarch
अप्रैल एप्रिल Aprail
मई मे maEe
जून जून Joon
जुलाई जुलै julaaEe
अगस्त ऑगस्ट Agast
सितंबर सप्टेंबर Sitambar
अक्तूबर ऑक्टोबर Aktoobar
नवंबर नोव्हेंबर Navambar
दिसंबर डिसेंबर Disambar

1.18 अंक / अंक

1.19 संख्या गणना / संख्या गिनती

हिंदी मराठी हिंदी उच्चार / हिंदी में उच्‍चारण
एक एक Ek
दो दोन Do
तीन तीन teen
चार चार chaar
पाँच पाच paanch
छह सहा chhah
सात सात saat
आठ आठ AaTh
नौ नऊ Nau
दस दहा Das
ग्यारह अकरा gyaarah
बारह बारा baarah
तेरह तेरा terah
चौदह चौदा choudah
पंद्रह पंधरा pandrah
सोलह सोळा solah
सत्रह सतरा satrah
अठारह अठरा ATharah
उन्नीस एकोणीस unnees
बीस वीस bees
इक्कीस एकवीस Ikkees
बाईस बावीस BaaEes
तेईस तेवीस TeEes
चौबीस चोवीस Choubees
पच्चीस पंचवीस pachchees
छब्बीस सव्वीस chhabbees
सत्ताईस सत्तावीस sattaees
अठ्ठाईस अट्ठावीस AThaaEes
उनतीस एकोणतीस untees
तीस तीस tees
इकतीस एकतीस Ikatees
बत्तीस बत्तीस Battees
तैंतीस तेहतीस Taintees
चौंतीस चौतीस chountees
पैंतीस पस्तीस paintees
छत्तीस छत्तीस chhattees
सैंतीस सदतीस saintees
अड़तीस अडतीस Aratees
उनतालीस एकोणचाळीस unchaalees
चालीस चाळीस chaalees
इकतालीस एकेचाळीस iktaalees
बयालीस बेचाळीस bayaalees
तैंतालीस त्रेचाळीस taintaalees
चौवालीस चव्वेचाळीस chauvaalees
पैंतालीस पंचेचाळीस paintaalees
छियालीस सेहेचाळीस chhiyaalees
सैंतालीस सत्तेचाळीस saintaalees
अड़तालीस अठ्ठेचाळीस ADataalees
उनचास एकोणपन्नास unchaas
पचास पन्नास pachaas
इक्यावन एक्कावन Ikyaawan
बावन बावन baawan
तिरपन त्रेपन tirpan
चौवन चोपन chouvan
पचपन पंचावन pachpan
छप्पन छप्पन chhappan
सतावन सत्तावन Santaavan
अट्ठावन अठ्ठावन ATThaavan
उनसठ एकोणसाठ UnsaTh
साठ साठ SaaTh
इकसठ एकसष्ठ IksaTh
बासठ बासष्ठ baasaTh
तिरसठ त्रेसष्ठ tirsaTh
चौंसठ चौसष्ठ chousaTh
पैंसठ पासष्ठ painsaTh
छियासठ सहासष्ठ chhiyasaTh
सड़सठ सदुसष्ठ saDasaTh
अड़सठ अडुसष्ठ AdasaTh
उनहत्तर एकोणसत्तर Unahattar
सत्तर सत्तर sattar
इकहत्तर एक्काहत्तर ikahattar
बहत्तर बाहत्तर bahattar
तिहत्तर त्र्याहत्तर tihattar
चौहत्तर चौऱ्याहत्तर chouhattar
पचहत्तर पंचाहत्तर pachahattar
छिहत्तर शहाहत्तर chhihattar
सतहत्तर सत्त्याहत्तर satahattar
अठहत्तर अठ्ठ्याहत्तर Athahattar
उनासी एकोणऐंशी Unnaasee
अस्सी ऐंशी Assee
इक्यासी एक्याऐंशी ikyasee
बयासी ब्याऐंशी bayaasee
तिरासी त्र्याऐंशी tirasee
चौरासी चौऱ्याऐंशी chourasee
पचासी पंचाऐंशी pachasee
छियासी शहाऐंशी chiyasee
सतासी सत्याऐंशी sataasee
अठासी अठ्ठ्याऐंशी Athaasee
नवासी एकोणनव्वद navaasee
नब्बे नव्वद nabbe
इक्यानवे एक्याण्णव ikyaanve
बानवे ब्याण्णव baanve
तिरानवे त्र्याण्णव tiraanve
चौरानवे चौऱ्याण्णव chouranve
पंचानवे पंचाण्णव panchaanve
छियानवे शहाण्णव chhiyaanve
सत्तानवे सत्त्याण्णव sattanve
अट्ठानवे अठ्ठ्याण्णव Atthaanve
निन्यानवे नव्याण्णव ninyaanve
सौ शंभर sau
एक सौ एकशे Ek sou
हजार हजार hajaar
लाख लाख laakh
करोड़ करोड karod

 

******************************


धडा २ / अध्याय 2

हिंदी व्याकरण / हिंदी व्याकरण

नाम व सर्वनाम तसेच लिंग, वचन आणि विभक्ती प्रत्ययांचा त्यांवर प्रभाव

संज्ञा एवं सर्वनाम तथा उन पर लिंग, वचन और कारक का प्रभाव

2.1 नाम / संज्ञा

कोणत्याही व्यक्ती, स्थान, वस्तू अथवा भावाच्या नावास नाम असे म्हणतात. हिंदीत नामाचे तीन मुख्य प्रकार आहेत:

1. व्यक्तिवाचक संज्ञा (विशेष नाम), 2. जातिवाचक संज्ञा (सामान्य नाम) व 3. भाववाचक संज्ञा (भाववाचक नाम)

किसी व्‍यक्ति, स्‍थान, वस्‍तु अथवा भाव के नाम को संज्ञा कहते हैं। हिंदी में संज्ञा के तीन मुख्‍य भेद हैं:

1. व्‍यक्तिवाचक संज्ञा, 2. जातिवाचक संज्ञा और 3. भाववाचक संज्ञा

नाम विकारी शब्द आहेत. नामाच्या रूपात खालील तीन कारणांमुळे बदल होतो:

1. लिंग, 2. वचन व 3. विभक्ती प्रत्यय

संज्ञा विकारी शब्‍द हैं। संज्ञा शब्‍द के रूप तीन कारणों से बदलते हैं:

1. लिंग से, 2. वचन से और 3. कारक से।

2.2 सर्वनाम / सर्वनाम

नामाच्या जागी वापरल्या जाणाऱ्या शब्दांना सर्वनाम असे म्हणतात.
सर्वनाम वे शब्‍द हैं जो संज्ञाओं के स्‍थान पर प्रयोग किए जाते हैं।
उदाहरण: मोहन आज अस्‍वस्‍थ है। उसे डॉक्‍टर के पास ले जाओ।

ह्या वाक्यात मोहन नामाच्या ऐवजी ‘उसे’ शब्दाचा प्रयोग केला गेला आहे. म्हणून ‘उसे’ हे सर्वनाम आहे. नामाचा वारंवार होणारा वापर टाळण्यासाठी सर्वनामाचा उपयोग केला जातो.
इस वाक्‍य में मोहन के स्‍थान पर ‘उसे’ का प्रयोग किया गया है। अत: यह सर्वनाम है। सर्वनाम का प्रयोग संज्ञा के बार-बार प्रयोग को दूर करने के लिए किया जाता है।

‘खुद’, ‘स्‍वयं’, ‘स्‍वत:’ हेही निजवाचक सर्वनाम म्हणून वापरले जातात.
खुद, स्‍वयं, स्‍वत: भी निजवाचक सर्वनाम के रूप में प्रयुक्‍त होते हैं।
उदाहरण - रामू खुद यह काम कर सकता है; सीता स्वयं वहां गई थी।

सर्वनाम शब्दों की रूपरचना / सर्वनाम शब्दों की रूप-रचना

नामांच्या तुलनेत काही सर्वनामांमध्ये विभक्ती प्रत्ययांमुळे खूप बदल होताना दिसून येतात. काही बहुप्रचलित सर्वनामांची रूपरचना खालील प्रमाणे आहे:
संज्ञाओं की तुलना में कुछ सर्वनामों में कारकों के कारण अधिक रूपांतर देखा जाता है। कुछ बहुप्रचलित सर्वनामों की रूप-रचना इस प्रकार हैं:

मैं- मैं, मैंने, मुझे, मुझसे, मेरा / मेरी / मेरे मुझमें, मुझपर
हम- हम, हमने, हमें, हमसे, हमारा, हमारे, हमारी, हममें, हमपर

तू- तू, तूने, तुझे, तुझसे, तेरा, तेरे, तेरी, तुझमें, तुझपर
तुम- तुम, तुमने, तुम्‍हें, तुमसे, तुम्‍हारा, तुम्‍हारे, तुम्‍हारी, तुममें, तुमपर

वह- वह, उसने, उसे, उससे, उसका, उसके, उसकी, उसमें, उसपर
वे- वे, उन्‍होंने, उन्‍हें, उनसे, उनका, उनके, उनकी, उनमें, उनपर

यह- यह, इसने, इसे, इससे, इसका, इसके, इसकी, इसमें, इसपर
ये- ये, इन्‍होंने, इन्‍हें, इनसे, इनका, इनके, इनकी, इनमें, इनपर

कोई- कोई, किसीने, किन्‍हींने, किसी को, किन्‍हीं को आदि।
कौन- कौन, किसने, किन्‍होंने, किसे, किन्‍हें, आदि।

जो- जिसने, जिन्‍होंने, जिनके, जिसके, जिसे, जिन्‍हें, जिनपर, जिसपर आदि।

2.3 लिंग

लिंग - हिंदी भाषेत दोन लिंगे आहेत – 1. पुल्लिंग आणि 2. स्त्रीलिंग
लिंग - हिंदी भाषा में दो ही लिंग माने जाते हैं – (i) पुल्लिंग और (ii) स्‍त्रीलिंग।

सामान्यत: शब्दाचे लिंग ओळखण्यासाठी काही संकेत दिले आहेत. त्यांना काही अपवादही आहेत पण अधिकांश ठिकाणी ते सहाय्यक होऊ शकतात:
आम तौर पर लिंग की पहचान के लिए कुछ संकेत दिए जा रहे हैं, इनके कई अपवाद हैं, फिर भी अधिकांश स्‍थानों पर ये सहायक हो सकते हैं:

2.3.1 पुल्लिंग

  1. ‘आ’कारांत शब्द / आ’ से अंत होने वाले शब्‍द:
    उदाहरणार्थ - कपड़ा, पैसा, पहिया, आटा आदि।
    अपवाद- हवा, दवा, सजा, खटिया, माला आदि।
  2. ‘ना’, ‘आव’, ‘पन’, ‘पा’ ने शेवट होणारे भाववाचक नाम / ना’, ‘आव’, ‘पन’, ‘पा’ से अंत होने वाली भाववाचक संज्ञाएं:
    उदाहरणार्थ / जैसे - गाना, बहाव, लड़कपन, बचपन, बुढ़ापा आदि।
  3. ‘आन’ ने शेवट होणारे क्रियार्थक नाम / ‘आन’ से अंत होने वाली क्रियार्थक संज्ञाएं:
    उदाहरणार्थ / जैसे - लगान, खान-पान, मिलान आदि। ‘
  4. त्‍व’, ‘त्‍य’, ‘व्य’, ‘र्य’ ने शेवट होणारे नाम / त्‍व’, ‘त्‍य’, ‘व्‍य’, ‘र्य’ से अंत होने वाली संज्ञाएं: उदाहरणार्थ / जैसे – व्‍यक्तित्व, कृत्‍य, कर्तव्‍य, चातुर्य आदि।
  5. ‘अ’कारांत नाम: / ‘अ’ से अंत होने वाली संज्ञाएं:
    उदाहरण - घर, मकान, खेत, पेड़ आदि।
    अपवाद: किताब, कलम, दीवार आदि।
  6. देश, पर्वत, समुद्रांची नावे / देशों, पर्वतों, सागरों के नाम:
    उदाहरण - भारत, चीन, जापान, अमेरिका, इटली, हिमालय, विंध्‍याचल, आल्‍प्‍स, हिंद महासागर, अरब सागर आदि।
  7. सर्व धातू आणि दागिन्यांची नावे / सभी धातुओं और गहनों के नाम:
    उदाहरण - सोना, हीरा, लोहा आदि।
    अपवाद: चाँदी।
  8. दिवस व महिन्यांची नावे / दिनों और महीनों के नाम:
    दिवस / दिन- रविवार, सोमवार, मंगलवार, बुधवार, गुरुवार, शुक्रवार और शनिवार।
    महिने / महीने- चैत्र, वैशाख, ज्येष्ठ, आषाढ़, श्रावण, भाद्रपद, आश्विन, कार्तिक, मार्गशीर्ष, पौष, माघ, फाल्‍गुन।
  9. झाडाची नावे / पेड़ के नाम: ताड़, पीपल, बरगद, सागौन, शीशम, पलाश आदि।
  10. धान्याची नावे / अनाजों के नाम: धान, चावल, गेहूं, बाजरा, चना, तिल।
    अपवाद: ज्‍वार, दाल, अरहर, मटर।

2.3.2 स्त्रीलिंग / स्‍त्रीलिंग

  1. ‘ई’कारांत नाम / ‘ई’ से अंत होने वाली संज्ञाएं:
    उदाहरण - नदी, चिट्ठी, टोपी, रोटी, गाली, विनती।
    अपवाद: पानी, घी, दही, मोती।
  2. लघुवाचक नाम / ऊनवाचक संज्ञाएं: खटिया, डिबिया, पुड़िया।
  3. ‘आ’कारांत संस्कृत नाम / ‘आ’ से अंत होने वाली संस्‍कृत की संज्ञाएं:
    उदाहरण - दया, कृपया, क्षमा।
    अपवाद: पिता, कर्ता।
  4. ‘इ’कारांत नाम / ‘इ’ से अंत होने वाली संज्ञाएं:
    उदाहरण - रुचि, विधि, गति।
    अपवाद: मुनि, ऋषि।
  5. ता’, ‘वट’, ‘हट’, ‘ट’, ‘त’ ने शेवट होणारे नाम / ‘ता’, ‘वट’, ‘हट’, ‘ट’, ‘त’ से अंत होने वाली संज्ञाएं:
    उदाहरण - सुंदरता, रुकावट, घबराहट, बनावट, बगावत।
  6. ‘त’ या ‘ट’ ने शेवट होणारे नाम / ‘त’ या ‘ट’ से अंत होने वाली संज्ञाएं:
    उदाहरण - छत, खाट, हाट।
    अपवाद: पेट, खेत आदि।
  7. नद्यांची नावे / नदियों के नाम:
    उदाहरण - गंगा, जमुना, गोदावरी, कृष्‍णा, कावेरी।
    अपवाद: सिंधु, ब्रह्मपुत्र।
  8. भाषांची नावे / भाषाओं के नाम:
    उदाहरण - हिंदी, जापानी, अंग्रेज़ी, जर्मन आदि।
  9. ‘ऊ’कारांत शब्द / ‘ऊ’ से अंत होने वाले शब्द:
    उदाहरण - लू, बालू, झाड़ू
    अपवाद: आलू, आंसू, डाकू, भालू।

वरील संकेत हे केवळ उदाहरणस्वरूप आहेत आणि त्यांची व्याप्ती अत्यंत मर्यादित आहे. लक्षपूर्वक वाचनाने आणि शब्दकोशांच्या मदतीने संबंधित ज्ञान वाढवले जाऊ शकते.
उपर्युक्‍त संकेत केवल उदाहरण स्‍वरूप के हैं और इनका दायरा अत्‍यंत सीमित है। ध्‍यानपूर्वक पठन और शब्‍द कोश के सहारे जानकारी को बढ़ाया जा सकता है। तथापि, संज्ञा के लिंग की जानकारी के लिए कुछ सुझाव नीचे दिए गए हैं:

  1. क्रियापदावरून / क्रिया से: सरकार आदेश जारी करती है; बैंक अधिसूचना जारी करता है।
  2. नामाच्या विशेषणावरून / संज्ञा के विशेषण से: अच्‍छा लड़का; अच्‍छी लड़की; मोटी फाइल; मोटा रजिस्‍टर।
  3. नामाच्या विभक्तीप्रत्ययावरून / संज्ञा के साथ जुड़ी विभाक्ति से: व्‍यय की राशि; गत वर्ष का पुरस्‍कार।
  4. वचनावरून / वचन से: लड़का – लड़के।

नोट: हे लक्षात ठेवावे की ‘आ’ कारांत पुल्लिंगी शब्दांचे वचन बदलताना ‘आ’ चे ‘ए’ होते. इतर पुल्लिंगी शब्दांमध्ये असे कोणतेच परिवर्तन होत नाही.
नोट: ध्‍यान रखें कि ‘आ’ से अंत होने वाले पुल्लिंग शब्‍दों का वचन बदलने के लिए ‘आ’ को ‘ए’ में बदल दिया जाता है। अन्‍य पुल्लिंग शब्‍दों में ऐसा कोई परिवर्तन नहीं किया जाता है।

1उदाहरणार्थ / जैसे- एक लड़का – चार लड़के, एक बकरा – दो बकरे लेकिन एक घर – चार घर। एक पत्र – पांच पत्र।

2.4 वचन

शब्दाच्या ज्या रूपावरून त्याच्या एक किंवा अनेक असल्याचा बोध होतो त्याला वचन म्हणतात. हिंदी भाषेत दोन वचने आहेत: एकवचन आणि अनेकवचन (बहुवचन)
शब्‍द के जिस रूप से उसके एक या अनेक होने का बोध हो उसे वचन कहते हैं। हिंदी भाषा में दो वचन हैं: एकवचन और बहुवचन।

एकवचन: शब्दाच्या ज्या रूपावरून एका व्यक्ति अथवा वस्तूचा बोध होतो त्यास एकवचन म्हणतात.
एकवचन: शब्‍द के जिस रूप से एक व्‍यक्ति या वस्‍तु का बोध हो उसे एकवचन कहते हैं।
उदाहरणार्थ / जैसे- घोड़ा, कन्‍या, नदी।

बहुवचन: शब्दाच्या ज्या रूपावरून एका पेक्षा अधिक व्यक्ति अथवा वस्तुंचा बोध होतो त्यास बहुवचन (अनेकवचन) म्हणतात.
बहुवचन: शब्‍द के जिस रूप से एक से अधिक व्‍यक्तियों या वस्‍तुओं का बोध हो उसे बहुवचन कहते हैं।
उदाहरणार्थ / जैसे- घोड़े, कन्‍याएं, नदियां।

2.5 विभक्ती / कारक

नामाच्या किंवा सर्वनामाच्या ज्या रूपामुळे त्याचा क्रियापदाशी असलेला संबंध ओळखला जातो त्याला विभक्ती (कारक) म्हणतात. विभक्तीशी संबंध व्यक्त करणाऱ्या चिह्नांना विभक्तिचिह्न (कारकचिह्रन) किंवा परसर्ग म्हणतात. विभक्तीची आठ रूपे आहेत.
संज्ञा या सर्वनाम के जिस रूप से उसका संबंध क्रिया के साथ जाना जाता है, उसको कारक कहते हैं। कारकीय संबंध को प्रकट करने वाले चिह्नों को कारक-चिह्न, विभक्ति या परसर्ग कहते हैं। कारक के आठ भेद होते हैं:

क्र.सं. विभक्तीचे नाव / कारक का नाम विभक्तीचा प्रत्यय
विभक्ति
या परसर्ग
1 कर्ता / कर्ता ‘ने’ अथवा ‘o’ (काहीच नाही)।
‘ने’ या ‘o’ (कुछ भी नहीं)।
2 कर्म / कर्म ‘को’ अथवा ‘o’ (काहीच नाही)।
‘को’ या ‘o’ (कुछ भी नहीं)।
3 तृतीया / करण से (साधन व्यक्त करण्यासाठी / साधन प्रकट करने के लिए )
4 चतुर्थी / संप्रदान को
5 पंचमी / अपादान से (वेगळेपणा दर्शविण्यासाठी / अलगाव दर्शाने के लिए)
6 षष्ठी / संबंध का, की, के
7 सप्तमी / अधिकरण में, पर
8 संबोधन / संबोधन हे, अजी, अरे, ओ...

2.6 ‘ने’ चा उपयोग / ‘ने’ का प्रयोग

कर्ता विभक्तीमध्ये ‘ने’ चा प्रयोग सामान्यत: फक्त सकर्मक धातूपासून बनलेल्या भूतकालिक कृदंत क्रियापदांबरोबर होतो.
कर्ता कारक में ‘ने’ का प्रयोग सामान्‍यत: केवल सकर्मक धातुओं से बने भूतकालिक कृदंत (देखिए क्रिया का अध्‍याय) से बनी क्रियाओं के साथ होता है।
(उदाहरणार्थ / जैसे: राम ने रोटी खाई, मोहन ने पत्र लिखा है, सीता ने आम खरीदे थे।

ह्या वाक्यांत ‘खाई’, ‘लिखा’, ‘खरीदे’ सकर्मक धातू ‘खाना’, ‘लिखना’, ‘खरीदना’ क्रियापदांची भूतकालीन रूपे आहेत. म्हणून ह्या वाक्यांत कर्त्यासोबत ‘ने’ लागले आहे. अकर्मक धातूंपासून बनलेल्या क्रियापदांच्या रूपांसोबत ‘ने’ लागत नाही.
इन वाक्‍यों में खाई, लिखा, खरीदे क्रियाएं सकर्मक धातु खाना, लिखना, खरीदना के भूतकालिक कृदंत हैं, अत: इनके कर्ता के साथ ‘ने’ लगा है। अकर्मक धातुओं से बने क्रिया-रूपों के साथ ‘ने’ का प्रयोग नहीं होता।
(उदाहरणार्थ / जैसे: राम गया, मोहन बहुत चिल्‍लाया, सीता खूब सोई।

काही अपवाद आहेत / कुछ अपवाद हैं:

(क) बोलना, भूलना, लाना सकर्मक क्रियापदे आहेत परंतु ह्यांच्या भूतकालिक रूपांसोबत ‘ने’ चा वापर होत नाही.
बोलना, भूलना, लाना सकर्मक क्रियाएँ है किंतु इनसे बने भूतकालिक रूपों के साथ ‘ने’ का प्रयोग नहीं होता।
(अ) किसान बोला
(आ) तुम भूल गए हो।
(इ) मोहन मिठाई लाया

(ख) लगना, सकना, जाना, चुकना, पाना, रहना, उठना, बैठना, पड़ना सहायक क्रियापदे लागल्यावर सकर्मक धातूंसोबतही ‘ने’ चा उपयोग केला जात नाही.
लगना, सकना, जाना, चुकना, पाना, रहना, उठना, बैठना, पड़ना, सहायक क्रियाएँ लगने पर सकर्मक धातुओं के साथ भी ‘ने’ का प्रयोग नहीं होता।
उदा. - सीता रोटी खाने लगी।
          राजीव सारा खाना खा गया।
          मोहन पत्र नहीं लिख सका।
          हीरा अपना करम कर चुका।

2.7 नामों के वचन बदलने के नियम (विभक्तीचे प्रत्यय लक्षात घेऊन) / संज्ञा शब्दों का वचन बदलने के नियम (कारक चिन्हों को ध्यान में रखते हुए)

वाक्यात नामांचा उपयोग करताना त्यांना कधी ‘ने, को, से, का’ इत्यादी विभक्तिप्रत्यय, तर कधी लागत नाहीत. यामुळे शब्दांची अनेकवचनेही दोन प्रकारे होतात:

वाक्‍य में प्रयोग करते समय संज्ञा शब्‍दों के साथ कई बार ने, को, से, के लिए आदि कारक चिह्न लगते हैं और कई बार नहीं लगते। इस कारण शब्‍दों के बहुवचन भी दो प्रकार से बनते हैं:

(क) जेव्हा शब्दांना विभक्तिप्रत्यय लागत नाही / जब शब्‍दों के साथ कारक चिह्न नहीं लगते।

(ख) जेव्हा शब्दांना विभक्तिप्रत्यय लागतात. / जब शब्‍दों के साथ कारक चिह्न लगते हैं।

आकारांत पुल्लिंगी / आकारांत पुल्लिंग – उदा. / जैसे घोड़ा

लड़का, बच्‍चा, गदहा (गधा), रुपया, कुत्‍ता, चूहा, बेटा, चीता, कीड़ा, साला, पर्दा, दरवाज़ा, बग़ीचा इ. पुल्लिंगी वर्गात बहुसंख्य शब्द आकारांत आहेत. याला काही अपवादही आहेत -

इस पुल्लिंग वर्ग में लड़का, बच्‍चा, गदहा (गधा), रुपया, कुत्‍ता, चूहा, बेटा, चीता, कीड़ा, साला, पर्दा, दरवाज़ा, बग़ीचा आदि अधिसंख्‍य आकारांत शब्‍द आते हैं। इसके कुछ अपवाद भी हैं –

(2) अन्य पुल्लिंगी शब्द / अन्‍य पुल्लिंग – उदा. / जैसे अकारांत मित्र, इकारांत कवि, ईकारांत साथी, उकारांत साधु तथा ऊकारांत डाकू इ.)।

(3) स्‍त्रीलिंगी शब्द - इकारांत (जाति), ईकारांत (लड़की), ‘इय’ अंत (गुडि़या)

(4) अन्‍य स्‍त्रीलिंग – (अकारांत पुस्‍तक, आकारांत माता, उकारांत ऋतु, ऊकारांत बहू तथा औकारांत गौ इ.)

2.8 विशेषण

ज्या शब्दातून नामाची किंवा सर्वनामाची विशेषता प्रकट होते, त्याला विशेषण असे म्हणतात.
जिस शब्‍द से संज्ञा या सर्वनाम की विशेषता प्रकट होती है, उसे विशेषण कहते हैं।
उदाहरण - यह सुंदर फूल है; वह काला घोड़ा है; पांच लड़कियां पढ़ रही हैं; गिलास भर दूध लाओ; काले बादल घिर आए हैं; यह बाग सुंदर है।

नोट: विशेषण ज्या शब्दाची विशेषता प्रकट करते त्याला विशेष्य असे म्हणतात.
नोट: विशेषण जिस शब्‍द की विशेषता प्रकट करता है उसे विशेष्‍य कहा जाता है।
उदाहरण - सुंदर फूल में सुंदर विशेषण और फूल विशेष्य।

विशेषणात लिंग, वचन आणि विभक्तींमुळे क्वचितच फरक पडतो. काही आकारांत विशेषणांमधेच असे परिवर्तन आढळून येते. / विशेषणों में लिंग, वचन और कारक संबंधी अंतर बहुत कम होता है। केवल कुछ ‘आकारांत’ (‘आ’ से अंत होने वाले) विशेषणों में ही इस प्रकार के परिवर्तन आते हैं।
उदाहरण - अच्‍छा लड़का, अच्‍छे लड़के, अच्‍छी लड़की। अच्‍छे लड़के को, अच्‍छे लड़कों को, अच्‍छी लड़की को।

2.9 उपसर्ग व प्रत्यय / उपसर्ग एवं प्रत्यय

2.9.1 उपसर्ग

  1. उपसर्ग म्हणजे असे वर्ण किंवा वर्णसमूह, ज्यांचा स्वतंत्रपणे वापर होत नाही परंतु एखाद्या शब्दापूर्वी अर्थासंबंधी काही विशेषता सांगण्यासाठी ते जोडले जातात.
    ‘उपसर्ग’ उस वर्ण या वर्ण-समूह को कहते हैं, जिसका स्‍वतंत्र प्रयोग न होता हो, और जो किसी शब्‍द के पूर्व, कुछ आर्थिक विशेषता लाने के लिए जोड़ा जाए।
  2. भारतीय भाषा परिवारात उपसर्गांचा इतिहास अगदी प्राचीन काळातही आढळतो. आधी हे स्वतंत्र शब्द होते व त्यांचा स्वत:चा असा अर्थ होता. नंतर त्यांचे स्वतंत्र अस्तित्व पूर्णपणे लोप पावले व ते मूळ शब्दाशी संबद्ध होऊनच येऊ लागले. संस्कृतमध्ये प्र, परा, अप, सम, अनु, अव, निस्, निर्, दुस्, दुर् इत्यादि 22 उपसर्ग मानले जातात.
    भारतीय परिवार में उपसर्गों का इतिहास काफी प्राचीन काल तक जाता है। पहले ये स्‍वतंत्र शब्‍द थे तथा इनका अपना अर्थ था। बाद में इनकी यह स्‍वतंत्रता पूर्णत: समाप्‍त हो गई और ये केवल मूल शब्‍द से संबद्ध होकर ही आने लगे। संस्‍कृत में प्र, परा, अप, सम, अनु, अव, निस्, निर्, दुस्, दुर् आदि 22 उपसर्ग माने जाते हैं।
    प्राचीन काळानुसार हिंदीत तीन प्रकारचे उपसर्ग आहेत. / ऐतिहासिक दृष्टि से हिंदी उपसर्ग तीन प्रकार के हैं:
    तत्सम (उदाहरणार्थ - अभाव, अभिमान),
    तद्भव (उदाहरणार्थ – अधमरा, उनचास),
    विदेशज (उदाहरणार्थ - दरअसल, उप गवर्नर)।

2.9.2 प्रत्यय / प्रत्‍यय

ध्वनी किंवा ध्वनिसमूहाची अशी भाषिक अभिव्यक्ती जी एखाद्या शब्दासोबत किंवा धातूसोबत जोडून शब्दाची किंवा रूपाची रचना केली जाते तिला प्रत्यय म्हणतात.

प्रत्‍यय ध्‍वनि अथवा ध्‍वनि-समूह की वह भाषिक इकाई है जिसे किसी शब्‍द अथवा धातु के अंत में जोड़कर शब्‍द अथवा रूप की रचना की जाती है।

(क) तत्सम प्रत्यय – हे संस्कृतप्रमाणे आहेत. / ये संस्कृत के समान हैं। उदाहरणार्थ वैज्ञानिक (इक), प्रिया (आ) आदि।

(ख) तद्भव प्रत्‍यय – हे हिंदीत पुष्कळ आहेत. / तद्भव प्रत्‍यय हिंदी में काफ़ी है, उदाहरणार्थ कठिनाई (आई), बनावट (आवट) आदि।

(ग) देशज प्रत्‍यय – देशज प्रत्ययांची व्युत्पत्ती अज्ञात असते. / देशज प्रत्‍यय अज्ञात व्‍युत्‍पत्तिक होते है। उदाहरणार्थ घुमक्‍कड़ (अक्कड़)।

(घ) विदेशी प्रत्‍यय फारसी (अरबी) व इंग्रजीतून आलेले प्रत्यय / फ़ारसी (अरबी) एवं अंग्रेजी से आए प्रत्यय। उदाहरणार्थ- सलाहकार (कार), कम्यूनिज्म (इज्म)।

2.10 क्रियापदे व क्रियाविशेषण / क्रिया और क्रिया विशेषण

2.10.1 क्रियापदे / क्रिया

ज्या शब्दातून एखादी कृती करण्याचा किंवा होण्याचा बोध होतो त्याला क्रियापद असे म्हणतात.
जिस शब्‍द से किसी कार्य के करने का या होने का बोध होता है, उसे क्रिया कहते हैं।
उदाहरण: राम चिट्ठी लिखता है; फाइलें अलमारी में रखी हैं; पेड़ की डाली टूट गई।

पहिल्या वाक्यात राम लिहिण्याचे (‘लिखने’)काम करीत आहे आणि दुसऱ्या व तिसऱ्या वाक्यात ठेवण्याची (‘रखने’) व तुटण्याची (‘टूटना’) कृती होत आहे. म्हणून ही तिन्ही पदे क्रियापदांची उदाहरणे आहेत.
पहले वाक्‍य में राम ‘लिखने’ का कार्य कर रहा है और दूसरे दोनों में ‘रखने’ और ‘टूटने’ का कार्य हो रहा है। इसलिए ये तीनों पद क्रिया के उदाहरण हैं।

2.10.2 धातु

क्रियापदाच्या मूळ अंशाला धातू म्हणतात.
क्रिया के मूल अंश को धातु कहते हैं।
उदाहरण - पढ़, लिख, उठ, खेल, सो, देख इत्यादी. धातूच्या पुढे ‘ना’ जोडल्यास पढ़ना, लिखना, उठना, खेलना, सोना, देखना इत्यादी क्रियापदांची सामान्य रूपे तयार होतात.
उदाहरण - पढ़, लिख, उठ, खेल, सो, देख आदि। धातु के पीछे ‘ना’ जोड़ने से पढ़ना, लिखना, उठना, खेलना, सोना, देखना आदि क्रिया के सामान्‍य रूप में बन जाते हैं।

प्रत्येक क्रियापदात दोन गोष्टी असतात – व्यापार (कार्य) आणि फळ. कर्ता – क्रियेचे कार्य करणारा, कर्म – ज्यावर क्रियेचा परिणाम होतो (फळ मिळते).
प्रत्‍येक क्रिया में दो बातें होती हैं – व्‍यापार (कार्य) और फल। कर्ता- क्रिया के व्‍यापार को करने वाला; कर्म- जिस पर क्रिया का फल पड़ता है।

‘धोबी कपड़े धोता है’ – या वाक्यात ‘धोता है’ क्रियापद आहे. धुण्याचे कार्य धोबी करत आहे आणि त्याचा परिणाम (फळ) कपड्यावर पडत आहे. ‘कपड़े’ नसतील तर ‘धोना’ क्रिया होऊ शकत नाही.
‘धोबी कपड़े धोता है।’ प्रस्तुत वाक्‍य में ‘धोता है’ क्रिया है, धोने का व्‍यापार (कार्य) धोबी करता है और उसका फल ‘कपड़े’ पर पड़ता है। इस वाक्‍य में ‘धोबी’ कर्ता है और ‘कपड़े’ कर्म। ‘कपड़े’ के बिना ‘धोना’ क्रिया नहीं हो सकती।

2.10.3 क्रियापदाचे प्रकार / क्रिया के भेद

क्रियापदाचे दोन प्रकार आहेत. (i) सकर्मक व (ii) अकर्मक
क्रिया के दो भेद होते हैं: (i) सकर्मक और (ii) अकर्मक।

(i) सकर्मक क्रियापद: सकर्मक क्रियापदांसोबत कर्म असते किंवा कर्म असण्याची शक्यता असते. अर्थात ज्या क्रियापदांचा कर्मावर परिणाम होतो त्यांना ‘सकर्मक’ क्रियापदे म्हणतात.
सकर्मक क्रिया: सकर्मक क्रियाओं के साथ कर्म होता है या उसके होने की संभावना रहती है। अर्थात जिन क्रियाओं का फल कर्म पर पड़ता है, उन्‍हें ‘सकर्मक’ क्रियाएं कहते हैं।
उदाहरण: विभाग ने पुस्‍तक खरीदी; नरेश पत्र लिखेगा; सरकार नियम बनाएगी।

ह्या वाक्यात ‘पुस्‍तक’, ‘पत्र’ आणि ‘नियम’ कर्म आहेत. ‘खरीदना, लिखना व बनाना’ ही कार्ये कुणी वेगळाच करीत आहे पण त्याचा परिणाम ह्यांच्यावर पडत आहे. म्हणून ही तिन्ही क्रियापदे सकर्मक आहेत.
इन वाक्‍यों में ‘पुस्‍तक’, ‘पत्र’ और ‘नियम’ कर्म हैं। खरीदने, लिखने और बनाने का कार्य तो कोई और कर रहा है पर फल इन पर पड़ रहा है। अत: ये तीनों क्रियाएं सकर्मक हैं।

(ii) अकर्मक क्रिया

अकर्मक क्रियापदांसोबत कर्म नसते. म्हणजेच ज्या क्रियांचे कार्य आणि फळ दोन्ही कर्त्यातच असते, त्यांना ‘अकर्मक’ क्रियापदे म्हणतात. कारण त्यात कर्म नसते.
अकर्मक क्रियाओं के साथ कर्म नहीं रहता। अर्थात जिन क्रियाओं के व्‍यापार और फल दोनों कर्ता में ही पाए जाएं उन्‍हें ‘अकर्मक’ क्रिया कहते हैं। क्‍योंकि उनमें कर्म नहीं होता है।
उदाहरण: राजेश सोया है; दीपा हँसती है; बच्‍चे खेलते हैं; पक्षी उड़ता है।

ह्या वाक्यांत ‘सोया है’, ‘हँसती है’, ‘खेलते हैं’ और ‘उड़ता है’- अकर्मक क्रियापदे आहेत.
इन वाक्‍यों में ‘सोया है’, ‘हँसती है’, ‘खेलते हैं’ और ‘उड़ता है’ – अकर्मक क्रियाएं हैं।

*****

2.10.4 क्रियापदाचा काळ / क्रिया का काल

क्रियापदाच्या ज्या रूपातून त्याच्या होण्याची अथवा करण्याची वेळ समजते त्याला काळ असे म्हणतात.
क्रिया का वह रूप जिससे उसके होने या करने का समय जाना जाए, काल कहते हैं। इसके तीन भेद हैं:

क) भूत काळ: भूत काळ क्रियेचे असे रूप आहे ज्यात होऊन गेलेल्या काळात क्रिया होणे किंवा केलेली असणे आढळून येते.
भूत काल: भूत काल क्रिया का वह रूप है जिससे बीते समय में क्रिया का होना या करना पाया जाए।
उदाहरण - मोहन ने टिप्‍पणी लिखी।

ख) वर्तमान काळ: वर्तमान काळ क्रियेचे असे रूप आहे ज्यात वर्तमानात (चालू काळात) क्रिया होणे किंवा केलेली असणे आढळून येते.
वर्तमान काल: वर्तमान काल क्रिया का वह रूप है जिससे वर्तमान (चालू) समय में क्रिया का होना या करना पाया जाए।
उदाहरण - प्रभा गाना गाती है।

ग) भविष्य काळ: भविष्य काळ क्रियेचे असे रूप आहे ज्यात भविष्यात (पुढील काळात) क्रिया होणे किंवा केलेली असणे आढळून येते.
भविष्यत् काल: भविष्‍यत् काल क्रिया का वह रूप है जिससे भविष्‍यत् (आने वाले) समय में क्रिया का होना या करना पाया जाए।
उदाहरण - वह कल दिल्‍ली जाएगा।

2.10.5 क्रियापदाचे वाच्य / क्रिया का वाच्‍य

वाच्य क्रियापदाचे असे रूप असते ज्यावरून क्रियापदाच्या कार्याचा मुख्य विषय कर्ता आहे, कर्म आहे की भाव आहे ते समजते. वाच्य तीन प्रकारचे आहे:
वाच्‍य क्रिया का वह रूप है जिससे यह माना जाए कि क्रिया द्वारा किए हुए कार्य का प्रधान विषय कर्ता है, कर्म है या भाव है। वाच्‍य के तीन भेद हैं:

  1. कर्तृवाच्य: ज्यात क्रियापदाचे लिंग, वचन आणि पुरुष ‘कर्त्या’च्या अनुसार चालते त्याला कर्तृवाच्य किंवा कर्तृप्रधान क्रियापद म्हणतात.
    कर्तृवाच्य: इसमें क्रिया का लिंग, वचन और पुरुष ‘कर्ता’ के अनुसार होता है। इसको कर्तृप्रधान क्रिया भी कहते हैं।
    उदाहरण - सहायक मसौदा लिखता है। लता कथा सुनाती है। कर्मचारी काम करते हैं।
  2. कर्मवाच्य: ज्यात क्रियापदाचे लिंग, वचन आणि पुरुष ‘कर्मा’च्या अनुसार चालते त्याला कर्मवाच्य किंवा कर्मप्रधान क्रियापद म्हणतात.
    कर्मवाच्य: इसमें क्रिया का लिंग, वचन और पुरुष ‘कर्म’ के अनुसार होता है। इसको कर्मप्रधान क्रिया भी कहते हैं।
    उदाहरण - सहायक द्वारा मसौदा लिखा गया। सरकार द्वारा नियम बनाए जाते हैं।
    हिंदीत विशेषत: कर्तृवाच्यचाच उपयोग होतो.
    हिंदी में अधिकतर कर्तृवाच्‍य का ही प्रयोग होता है।
  3. भाववाच्‍य: ज्यात कर्ता किंवा कर्म मुख्य नसून क्रियापदाचा भाव महत्त्वाचा असतो त्याला भाववाच्य म्हणतात. ह्यात कर्त्यापुढे ‘से’ किंवा ‘द्वारा’ लगा देने से कर्तृवाच्य पासून भाववाच्य रूप बनवता येते.
    भाववाच्‍य: जिसमें न कर्ता की प्रधानता हो और न कर्म की, बल्कि जहां क्रिया का भाव ही मुख्‍य हो, उसे भाववाच्‍य कहते हैं। इसमें कर्ता के आगे ‘से’ या ‘के द्वारा’ लगा दें तो कर्तृवाच्‍य से भाववाच्‍य रूप बनाया जा सकता है।
    उदाहरण:
    • मुझसे बोला भी नहीं जाता।
    • हमसे बैठा नहीं जाता।
    • राधा से रात भर कैसे जगा जाएगा?

*****

2.10.6 क्रियाविशेषण

जो शब्द क्रियेची विशेषता सांगतो किंवा क्रियेच्या अर्थात काही विशेष माहिती जोडतो त्याला क्रियाविशेषण म्हणतात.
जो शब्‍द क्रिया की विशेषता बताएं या क्रिया के अर्थ में कुछ विशेषता प्रकट करे, वे क्रियाविशेषण कहलाते हैं।
उदाहरण - जल्‍दी, यहां आदि।

2.11 वाक्य-रचना

वाक्याची रचना मूलत: शब्दांपासून होते. हे शब्द नाम, सर्वनाम, विशेषण, क्रियापदे व अव्यये असतात.
वाक्‍य की रचना मूलत: पदों से होती है। ये पद संज्ञा, सर्वनाम, विशेषण, क्रिया तथा अव्‍यय होते हैं।

कधी-कधी शब्दांपासून शब्दबंधांची रचना होते आणि वाक्यरचनेत हे शब्दबंध नाम, सर्वनाम, विशेषण, क्रियाविशेषण इ. रूपात येतात.
कभी-कभी पदों से पदबंध की रचना होती है, और वाक्‍य की रचना में ये पदबंध, संज्ञा, सर्वनाम, विशेषण, क्रियाविशेषण आदि के रूप में आते हैं।

वरील गोष्टी साध्या वाक्यरचनेत आढळून येतात ज्यात एक उद्देश्य आणि एक विधेय असते. संयुक्त आणि मिश्र वाक्यरचना विभिन्न प्रकारच्या साध्या वाक्यांपासून होते. मिश्र वाक्यात दोन किंवा त्याहून अधिक साधी वाक्ये असतात व ती अशा प्रकारे जोडलेली असतात कि त्यातील एक मुख्य उपवाक्य व दुसरे आश्रित उपवाक्य होते. संयुक्त वाक्यात साधे वाक्य अशाप्रकारे जोडले जाते कि कोणतेच उपवाक्य आश्रित नसते.
उपर्युक्‍त बातें सरल वाक्‍य की रचना में मिलती हैं जिसमें एक उद्देश्‍य और एक विधेय होता है। संयुक्‍त और मिश्रित वाक्‍य की रचना जैसा कि पीछे दिया गया है, विभिन्‍न प्रकार के सरल वाक्‍यों से होती है। मिश्रित वाक्‍य में दो या अधिक सरल वाक्‍य इस प्रकार जोड़े जाते हैं कि उनमें एक तो प्रधान उपवाक्‍य हो जाता है, और शेष आश्रित उपवाक्‍य रहते हैं। संयुक्‍त वाक्‍य में सरल वाक्‍य इस प्रकार जोड़े जाते हैं कि कोई भी उपवाक्‍य आश्रित नहीं होता।

शब्दांपासून वाक्यरचना करताना शब्दक्रम आणि अन्वय यांचे एक विशेष महत्त्व आहे, ज्याचे विवेचन खाली दिले आहे.
पदों से वाक्‍य-रचना करने के संदर्भ में पदक्रम एवं अन्वय का विशेष महत्व है, जिसका विवेचन नीचे दर्शाया गया है:

2.12 शब्दक्रम / पदक्रम (word order)

‘शब्दक्रमा’चा अर्थ आहे ‘वाक्यात शब्द ठेवण्याच्या स्थानाचा क्रम’. प्रत्येक भाषेच्या वाक्यात शब्दांचा ठराविक क्रम असतो. उदाहरणार्थ इंग्रजीत कर्ता- क्रियापद-कर्म (Ram killed Mohan) असा क्रम आहे तर हिंदीत कर्ता-कर्म-क्रियापद (राम ने मोहन को मारा) असा क्रम आहे. इथे हिंदी भाषेतील वाक्यांमधील शब्दक्रमाचा विचार केला जात आहे. मुख्य मुद्दे खालीलप्रमाणे आहेत:
‘पदक्रम’ का अर्थ है ‘वाक्‍य में पदों के रखे जाने का क्रम’। ‘पद’ को ‘शब्‍द‘ कहने के कारण कुछ लोग ‘पदक्रम’ को ‘शब्‍दक्रम’ भी कहते हैं। हर भाषा के वाक्‍य में पदों या शब्‍दों के अपने क्रम होते हैं। उदाहरण के लिए अंग्रेजी में कर्ता+क्रिया+कर्म (Ram killed Mohan) का क्रम है तो हिंदी में कर्ता+कर्म+क्रिया (राम ने मोहन को मार डाला)। यहां हिंदी वाक्‍यों में पदक्रम पर विचार किया जा रहा है। मुख्‍य बातें निम्‍नांकित हैं—

(1) वाक्यात कर्ता आधी व क्रियापद बहुधा शेवटी येते. / वाक्‍य में कर्ता पहले और क्रिया प्राय: अंत में होती है:
उदाहरण - मोहन गया, लड़का दौड़ा।
कधी-कधी जोर देण्यासाठी हा क्रम उलटही केला जातो. / यों बल देने के लिए क्रम उलट भी सकते हैं।
उदाहरण - गया वह लड़का, पास हो चुके तुम।

(2) कर्त्याचा विस्तार त्याच्या आधी व क्रियापदाचा विस्तार कर्त्याच्या नंतर येतो. / कर्ता का विस्‍तार उसके पहले तथा क्रिया का विस्‍तार कर्ता के बाद आता है:
उदाहरण - राम का लड़का मोहन गाड़ी से अपने घर गया।

(3) कर्ता व क्रियापदाच्या मध्ये कर्म आणि पूरक येते. / कर्म तथा पूरक कर्ता और क्रिया के बीच में आते हैं:
उदाहरण - राम ने पुस्‍तक ली।
जर वाक्यात दोन कर्मे असतील तर गौण कर्म आधी येते व मुख्य कर्म नंतर येते. / यदि दो कर्म हों तो गौण कर्म पहले तथा मुख्‍य कर्म बाद में आता है:
उदाहरण - राम ने मोहन को पत्र लिखा।
कर्माचा व पूरकाचा विस्तार त्यांच्या आधी येतो. / कर्म तथा पूरक के विस्‍तार उनके पूर्व आते हैं:
उदाहरण - राम ने अपने मित्र के बेटे राजीव को बधाई का पत्र लिखा, मोहन अच्‍छा डाक्‍टर है।
जोर देण्यासाठी कर्म आधीही येऊ शकते. / बल देने के लिए कर्म पहले भी आ सकता है:
उदाहरण - पुस्‍तक ले ली तुमने?

(4) विशेषण सामान्यत: विशेष्याच्या आधी येते. / विशेषण प्राय: विशेष्‍य के पूर्व आते हैं:
उदाहरण - तेज़ घोड़े को इनाम मिला, अकर्मण्‍य विद्यार्थी फेल हो गया है।

(5) क्रियाविशेषण सामान्यत: कर्ता व क्रियापदाच्या मध्ये येते. / क्रियाविशेषण प्राय: कर्ता और क्रिया के बीच में आते हैं:
उदाहरण - बच्‍चा धीरे-धीरे खा रहा है।

(6) सर्वनाम सामान्यत: नामाच्या ऐवजी येते. / सर्वनाम प्राय: संज्ञा के स्‍थान पर आता है।

(7) हिंदीत क्रियापद सामान्यत: वाक्याच्या शेवटी येते. / हिंदी में क्रिया सामान्‍यत: अंत में आती है।
उदाहरण - मैं चला, मैं अब चला।

2.13 अन्वय (Agreement)

अन्वय म्हणजे ‘मागे जाणे’, ‘अनुरूप होणे’ किंवा ‘समानता’. व्याकरणात याचा अर्थ ‘व्याकरणिक एकरूपता’ अर्थात वाक्यात किंवा शब्दांत व्याकरणिक एकरूपतेला अन्वय म्हणतात. ही एकरूपता लिंग, वचन, पुरूष आणि मूळ तसेच विकृत रूपाची असते.
‘अन्‍वय’ का अर्थ है ‘पीछे जाना’, ‘अनुरूप होना’ अथवा ‘समानता’। व्‍याकरण में इसका अर्थ है ‘व्‍याकरणिक एकरूपता’ अर्थात् वाक्‍य में हो या अधिक शब्‍दों की आपसी व्‍याकरणिक एकरूपता को अन्‍वय कहते हैं। यह लिंग, वचन, पुरुष तथा मूल और विकृत रूप की होती है:
(क) सीता घर गई। (दोन्ही स्त्रीलिंगी एकवचन / दोनों स्‍त्रीलिंग एकचवन)
(ख) लड़का घर गया। (दोन्ही पुल्लिंगी एकवचन / दोनो पुल्लिंग एकवचन)
(ग) वह नेता है। (दोन्ही तृतीय पुरुषी एकवचन / दोनों अन्‍य पुरुष एकवचन)
(घ) सिपाही काले घोड़े पर बैठा है। (दोनों विकृत रूप)

पुढे वेगवेगळ्या प्रकारच्या शब्दांच्या मध्ये अन्वयावर थोडक्यात विचार केला जात आहे:

आगे विभिन्‍न प्रकार के शब्‍दों के बीच अन्‍वय पर संक्षेप में विचार किया जा रहा है:

(क) कर्ता व क्रियापदाचा अन्वय / कर्ता और क्रिया का अन्‍वय

(1) जर कर्त्याला विभक्तीचा प्रत्यय लागला नसेल तर क्रियापद कर्त्यानुसार चालते. / यदि कर्ता के साथ कारक-चिह्न न लगा हो तो क्रिया कर्ता के अनुसार होती है:
उदाहरण- लड़की खाना खा रही है, लड़का रोटी खा रहा है। यह ध्‍यान देने की बात है कि कर्म का प्रभाव क्रिया पर ऐसी स्थिति में नहीं पड़ता।

 (2) ह्याच्या उलट जर कर्त्याला ने, को, से इ. विभक्ती प्रत्यय लागले असतील तर कर्ता आणि क्रियापदाचा अन्वय असत नाही. / इसके विपरीत यदि कर्ता के साथ ने, को, से आदि कारक-चिह्न लगे हों तो कर्ता और क्रिया का अन्‍वय नहीं होता:
उदाहरण - राम ने रोटी खाई, मोहन को जाना है, सीता को जाना है, लड़कों को जाना है, लड़कियों को जाना है, राम से चला नहीं जाता, सीता से चला नहीं जाता, लड़कों से चला नहीं जाता।

 (3) कर्त्याबद्दल जर आदर सूचित करायचा असेल तर एकवचनी कर्त्यासोबत अनेकवचनी क्रियापद येते. / कर्ता के प्रति यदि आदर सूचित करना है, तो एकवचन कर्ता के साथ बहुवचन की क्रिया आती है:
उदाहरण - भगवान बुद्ध महान व्‍यक्ति थे, महात्‍मा गांधी मानवता के सच्‍चे नेता थे।

(4) जर वाक्यात एकच लिंग, वचन, पुरुष असलेले व विभक्ती प्रत्यय नसलेले अनेक कर्ता आणि(और), व(एवं), तसेच(तथा) इत्यादि ने जोडलेले असतील तर क्रियापद त्याच लिंगाप्रमाणे परंतु अनेकवचनी असते.
वाक्‍य में यदि एक ही लिंग, वचन, पुरुष के कारक-चिह्न रहित कर्ता ‘और’, ‘एवं’, तथा आदि‍ से जुड़े हों तो क्रिया उसी लिंग में बहुवचन में होती है:
उदाहरण - राम, मोहन और दिनेश विदेश जा रहे हैं; शीला, अलका तथा करुणा कल आएँगी।
परंतु एकापेक्षा अधिक शब्द मिळून जर एकाच वस्तूचा अर्थबोध होत असेल तर क्रियापद एकवचनी असते:
किंतु यदि ऐसे कई शब्‍द मिलकर एक ही वस्‍तु का बोध करा रहे हों तो क्रिया एकवचन में होगी:
उदाहरण - यह रही उसकी घोड़ा-गाड़ी।

(5) वेगवेगळे लिंग असलेले दोन एकवचन कर्ता जर कारक चिह्न रहित असतील, तर क्रिया पुल्लिंग बहुवचन होते.
अलग-अलग लिंगों के दो एकवचन कर्ता यदि कारक-चिह्न रहित हों तो क्रिया पुल्लिंग-बहुवचन में होती है –
उदाहरण - वर और वधू गए, माताजी और पिताजी आएँगे।

(6) जर वेगवेगळ्या लिंग-वचनाचे अनेक कर्ते विभक्ती प्रत्यय विरहित असतील तर क्रियापद अनेकवचनी असते परंतु क्रियापदाचे लिंग अंतिम कर्त्याच्या लिंगानुसार असते.
यदि अलग-अलग लिंगों और वचनों के कई कर्ता कारक-चिह्न रहित हों तो क्रिया वचन की दृष्टि से तो बहुवचन में होगी किन्‍तु लिंग की दृष्टि से अंतिम कर्ता के लिंग के अनुसार होगी:
उदाहरण - एक लड़का और कई लड़कियां जा रही हैं, एक लड़की और कई लड़के जा रहे हैं।

(7) जर कर्ता विभिन्न पुरुषाचा असेल तर सर्वात आधी तृतीय (अन्य) पुरुष, नंतर द्वितीय(मध्यम) पुरुष व सर्वात शेवटी प्रथम(उत्तम) पुरुष असा क्रम असावा. क्रिया अंतिम पुरुषाच्या लिंग-वचनानुसार चालते.
यदि कर्ता कई पुरुषों में हों तो पहले अन्‍य पुरुष को उसके बाद मध्‍यम पुरुष को और सबसे अंत में उत्‍तम पुरुष को रखना चाहिए। क्रिया अंतिम के अनुसार होगी।
उदाहरण - आओ, मोहन तुम और हम पढ़ें: मोहन और तुम जाओ; श्‍याम तुम और मैं चलेंगे।

(8) दर्शन, आँसू, प्राण, होश इत्यादि कर्त्याच्या रूपात आल्यास क्रियापद अनेकवचनी असते.
दर्शन, आँसू, प्राण, होश, आदि के कर्ता रूप में आने पर क्रिया बहुवचन में होती है:
उदाहरण - बहुत दिनों बाद आपके दर्शन हुए हैं, शेर को देखते ही मेरे तो प्राण ही सूख गए।

(9) कर्त्याचे लिंग माहित नसेल तर क्रियापद पुल्लिंगी असते.
कर्ता के लिंग का पता न हो तो क्रिया पुल्लिंग होती है:
उदाहरण - अभी-अभी कौन बाहर गया है?

(ख) कर्म आणि क्रियापदाचा अन्वय / कर्म और क्रिया का अन्‍वय

कर्ता विभक्ती प्रत्ययासहित असेल तर क्रियापद कर्मानुसार असते.
कर्ता के साथ कारक-चिह्न हो तो क्रिया कर्म के अनुसार होती है:
उदाहरण - राम ने रोटी खाई, सीता ने एक आम खाया, लड़कों ने वह प्रदर्शनी देखी, मोहन को रोटी खानी है, सीता को अभी अखबार पढ़ना है, शीला से यह खाना अब खाया नहीं जाता, रामू से ये सूखी रोटियां नहीं खाई जातीं, बीमार को रोटी खानी चाहिए, बीमार को दूध पीना चाहिए।

जेव्हा क्रियापद कर्मानुसार चालते तेव्हा कर्म विभक्ती प्रत्ययविरहित असणे आवश्यक असते. जर कर्माला विभक्ती प्रत्यय लागलेला असेल तर क्रियापद त्यानुसार चालणार नाही:
क्रिया के कर्म के अनुसार होने के लिए आवश्‍यक है कि कर्म के साथ कारक-चिह्न न हो। यदि कारक-चिह्न हुआ तो क्रिया उसका अनुसरण नहीं करेगी:
उदाहरण - सीता ने उस चिट्ठी को पढ़ा, राम ने उस चिट्ठी को पढ़ा।

ह्याचप्रमाणे कर्त्याला विभक्ती प्रत्यय नसेल तरीही क्रियापद कर्मानुसार चालणार नाही.
ऐसे ही कर्ता के साथ कारक-चिह्न न हुआ तब भी क्रिया कर्म का अनसुरण नहीं करेगी:
उदाहरण - राम रोटी खा रहा है, सीता चावल खा रही है।

(ग) कर्ता आणि कर्मनिरपेक्ष क्रियापदे / कर्ता और कर्म से निरपेक्ष क्रिया

जर कर्ता आणि कर्म दोन्हीला विभक्ती प्रत्यय लागत असेल तर क्रियापद नेहमीच पुल्लिंगी एकवचनी असते:
यदि कर्ता और कर्म दोनों के साथ कारक-चिह्न हों तो क्रिया सदा ही पुल्लिंग एकवचन होती है:
उदाहरण - छात्र ने छात्रा को देखा, छात्रा ने छात्र को देखा, छात्रों ने छात्रा को देखा, छात्राओं ने छात्रों को देखा, मैंने (पुरुष) उसे (स्‍त्री) देखा, उसने (स्‍त्री) मुझे (पुरुष) देखा।

(घ) विशेषण व विशेष्याचा अन्वय / विशेषण और विशेष्‍य का अन्‍वय

जी विशेषणे आकारांत असतात त्याच विशेषणांच्या संदर्भात विशेषणाच्या अन्वयाचा प्रश्न उद्भवतो. बाकी सर्व विशेषणे नेहमी एकरूप असतात.
विशेषण के अन्‍वय का प्रश्‍न केवल उन्‍हीं विशेषणों के साथ उठता है जो आकारांत होते हैं। शेष सभी विशेषण हमेशा एकरूप रहते हैं:
उदाहरण - सुंदर फूल, सुंदर पत्‍ती, सुंदर फूलों को, सुंदर पत्तियां।

(1) आकारांत
आकारांत विशेषण विशेष्याच्या आधी येवो किंवा नंतर, विधेय-विशेषण म्हणून त्याचे लिंग-वचन विशेष्यानुसारच असते.
आकारांत विशेषण चाहे विशेष्‍य के पहले आए अथवा बाद में विधेय-विशेषण के रूप में, वह लिंग-वचन में विशेष्‍य के अनुसार ही रहता है:
उदाहरण - वह पेड़ बहुत लंबा है, वह लंबा पेड़ खूबसूरत है, वह लंबी डाली फूलों से लदी है, वह डाली लंबी है।

(2) जर विशेष्य मूळ रूपात असेल तर आकारांत विशेषणही मूळ रूपात येते, परंतु जर ते विकृत स्वरूपात असेल तर विशेषणही विकृत रूपात येते.
यदि विशेष्‍य मूल रूप में है तो आकारांत विशेषण भी मूल रूप में आता है, किन्‍तु यदि वह विकृत रूप में है तो विशेषण भी विकृत रूप में आता है:
उदाहरण- लंबा लड़का गया, लंबे लड़के को बुलाओ।
विशेष्य विकृत रूपात असेल परंतु परिवर्तित नसेल तरीही विशेषण परिवर्तित होते.
विशेष्‍य विकृत रूप में हो किंतु परिवर्तित न हो, तब भी विशेषण परिवर्तित हो जाएगा:
उदाहरण - पीला फूल खिला है, पीले फूल को तोड़ लो।

(3) एकाच विशेष्याची अनेक विशेषणे असतील तरीही हा नियम लागू होतो.
एक विशेष्‍य के कई विशेषण हों तब भी ये ही नियम लागू होते हैं:
उदाहरण - वह बड़ा और हरा मकान सुंदर है, उस बड़े और हरे मकान में कौन रहता है?

(4) अनेक समासरहित विशेष्यांचे विशेषण निकटवर्ती विशेष्यानुरूप असते.
अनेक समासरहित विशेष्‍यों का विशेषण निकटवर्ती विशेष्‍य के अनुरूप होता है।
उदाहरण - भोले-भाले बच्‍चे और बच्चियां, भोली-भाली बच्चियां और बच्‍चे।

(ड.) संबंध आणि संबंधी यांचा अन्वय / संबंध और संबंधी का अन्‍वय

संबंधाच्या रूपांवरही उपर्युक्त नियम लागू होतात जे विशेषणाच्या संदर्भात लागू होतात. वस्तुत: संबंधाची रूपे विशेषणेच असतात व संबंधी विशेष्य:
संबंध के रूपों पर भी वही नियम लागू होते हैं, जो ऊपर विशेषण के बारे में दिए गए हैं। वस्‍तुत: संबंध के रूप विशेषण ही होते हैं तथा संबंधी विशेष्‍य होता है:
उदाहरण - यह मेरी छड़ी है, यह छड़ी मेरी है, उसकी माताजी तथा पिताजी गए, उसके पिताजी तथा माताजी गईं।

(च) सर्वनाम व नामाचा अन्वय / सर्वनाम और संज्ञा का अन्‍वय

(1) सर्वनाम ज्या नामाच्या बदली येते त्याच नामाच्या लिंग-वचनानुसार ते सर्वनाम असते.
सर्वनाम उसी संज्ञा के लिंग-वचन का अनुसरण करता है, जिसके स्‍थान पर आता है:
उदाहरण - वह (सीता) गई, वह (राम) गया, वे (लड़के) गए, मेरे पिताजी और बड़े भाई आए हैं, वे (लोग) कल जाएँगे।

(2) आदर दर्शविण्यासाठी एकवचनी नामासोबत बहुवचनी सर्वनामाचा वापर होतो.
आदर के लिए एकवचन संज्ञा के लिए बहुवचन सर्वनाम का प्रयोग होता है।
उदाहरण - पिताजी आए हैं और वे एक-दो दिन रुकेंगे; उसके बाद उन्‍हें मुंबई जाना होगा।

(3) एखाद्या श्रेणीचे प्रतिनिधित्व करताना ‘मैं’ च्या ऐवजी ‘हम’ वापरले जाते. तसेच ‘मेरा’ च्या ऐवजी ‘हमारा’ आदि इतर रूपांचेही होते. म्हणूनच संपादक, प्रतिनिधी मंडळाचा नेता, देशाचा पंतप्रधान, देशाच्या वतीने बोलणारा राष्ट्रपती, पंतप्रधान इत्यादी हम, हमारा वगैरेचा वापर करतात, मैं मेरा इ. चा नाही. जर ते मैं, मेरा असा उल्लेख करीत असतील तर त्याचा अर्थ ते त्यांचे व्यक्तिगत रूप आहे.
किसी वर्ग के प्रतिनिधि के रूप में ‘मैं’ के स्‍थान पर ‘हम’ का प्रयोग होता है। इसी प्रकार ‘मेरा’ के स्‍थान पर ‘हमारा’ आदि अन्‍य रूपों का भी। इसीलिए संपादक, प्रतिनिधि-मंडल का नेता, देश का प्रतिनिधि, देश की ओर से बोलनेवाला राष्‍ट्रपति, प्रधानमंत्री आदि हम, हमारा आदि का ही प्रयोग करते हैं, मैं, मेरा आदि का नहीं। यदि वे मैं, मेरा आदि का प्रयोग करें तो उसका अर्थ उनका व्‍यक्तिगत रूप आदि होता है।

(4) तू, तुम, आप तिन्ही द्वितीय पुरुषी आहे, परंतु वापरताना ते संबंधित नामाच्या अनुसार येतात.
तू, तुम, आप तीनों ही मध्‍यम पुरुष हैं, किन्‍तु प्रयोग में वे सम्‍बन्धित संज्ञा के अनुसार आते हैं।

2.14 अध्‍याहार

वाक्याचा अर्थ लावताना काही अशा शब्दांचा वापर करणे जे वाक्य तयार करताना सोडून दिले आहेत कारण ते नसले तरीही त्या संदर्भात वाक्य समजून घेण्यात कोणतीच अडचण येत नाही. उदाहरण – ‘राम जा रहा है और मोहन भी’ हे वाक्य मुळात ‘राम जा रहा है और मोहन भी जा रहा है’ असे आहे. पण शेवटच्या ‘जा रहा है’ चा अध्याहार करून वाक्याला संक्षिप्त रूप दिले गेले आहे.
अध्‍याहार का अर्थ है, वाक्‍य का अर्थ करते समय कुछ ऐसे शब्‍दों को लाना जिन्‍हें वाक्‍य बनाते समय छोड़ दिया गया है क्‍योंकि उनके न रहने पर भी उस प्रसंग में वाक्‍य को समझने में बाधा नहीं पड़ती। ‘राम जा रहा है और मोहन भी’ वाक्‍य मूलत: है ‘राम जा रहा है और मोहन भी जा रहा है’, किन्‍तु अन्तिम ’जा रहा है’ का अध्‍याहार करके वाक्‍य को यह संक्षिप्त रूप दे दिया गया है।

अध्याहार अनेक प्रकारे केला जाऊ शकतो: (क) कर्त्याचा अध्याहार - सुना है राजा साहब के घर चोरी हो गई (ख) क्रियापदाचा अध्याहार - (1) म्हणींमध्ये: घर की मुर्गी दाल बराबर, नया नौ दिन पुराना सौ‍ दिन। (2) राम जा रहा है और मोहन। इथे ‘जा रहा है’ चा अध्याहार आहे, (ग) वाक्यांशाचा अध्याहार– (अ) प्रश्नोत्तरात: प्रश्न – तुम्‍हारा नाम क्‍या है? उतर - राम (‘मेरा नाम’ व ‘है’ चा अध्याहार)। (आ) अन्यत्र: वह ऐसा सीधा है जैसे गाय (‘सीधी होती है’ चा अध्याहार)।
अध्‍याहार कई प्रकार का होता है: (क) कर्ता का अध्‍याहार – सुना है राजा साहब के घर चोरी हो गई, (ख) क्रिया का अध्‍याहार – (1) लोकोक्तियों में: घर की मुर्गी दाल बराबर, नया नौ दिन पुराना सौ‍ दिन। (2) राम जा रहा है और मोहन। यहां ‘जा रहा है’ का अध्‍याहार है, (ग) वाक्‍यांश का अध्‍याहार – (अ) प्रश्‍नोत्‍तर में: प्रश्‍न – तुम्‍हारा नाम क्‍या है? उत्‍तर- राम (‘मेरा नाम’ तथा ‘है’ का अध्‍याहार)। (आ) अन्‍यत्र: वह ऐसा सीधा है जैसे गाय (‘सीधी होती है’ का अध्‍याहार)।

 

******************************


धडा ३ / अध्याय 3

वार्तालाप / बोलचाल में हिंदी

3.1 बाजारात / बाजार में / At Bazar

दुकानांत सामान्य चौकशी दुकानों में सामान्य पूछताछ General enquiries at the shop
कापडाच्या दुकानात कपड़े की दुकान पर At a Cloth Store
वाण्याच्या दुकानात पंसारी की दुकान पर At a Grocer’s shop
शिंप्याच्या दुकानात दर्जी की दुकान पर At a Tailor’s shop
ड्रायक्लीनरच्या दुकानात ड्राई क्‍लीनर की दुकान पर At a Drycleaner’s shop
घड्याळजीच्या दुकानात घड़ी साज़ की दुकान पर At a Watchmaker’s shop
न्हाव्याच्या दुकानात नाई की दुकान में At the Barber’s shop
दुकानांत सामान्य चौकशी दुकानों में सामान् य पूछताछ General enquiries at the shops
रेडीमेड कपड्यांचे दुकान कुठे आहे? रेडीमेड कपड़ों की दुकान कहां है? Where’s the readymade garment store?
मला एक सदरा खरेदी करायचा आहे. मुझे एक कमीज खरीदनी है। I want to buy a shirt.
हा कितीला पडेल? इसका दाम क्‍या है? How much does this cost?
ह्यापेक्षा कमी किंमतीचे काही आहे का तुमच्याकडे? क्या आपके पास इससे कम दाम की कोई चीज है? Do you have something less expensive?
कृपया बिल द्या. कृपया बिल दीजिए। Please, may I have the bill?
पैसे कुठे द्यायचे? पैसे कहां देने होंगे? Where do I pay?
शंभराचे सुट्टे मिळतील का हो तुमच्याकडे? क्या आपके पास सौ रुपए के छुट्टे हैं? Do you have change for a hundred rupee note?
तुमच्याकडे सिगरेट मिळते का? क्या आप सिगरेट बेचते हैं? Do you sell cigarettes?
या सामानावर काही सूट मिळणार का? क्या आप इन सामानों पर कोई छूट देंगे? Do you allow some rebate on these items?
कृपया हे सामान पॅक करा. कृपया इन सामानों को पैक कर दें। Please get these things packed.
दागिन्यांचे दुकान कुठल्या बाजूला आहे? गहने की दुकान किस तरफ है? Which way are the jewellery shops?
 
कपड्याच्या दुकानात कपड़े की दुकान पर At a cloth store
साडीची रुंदी किती आहे? साड़ी की चौड़ाई कितनी है? What is the width of this saree?
साडी किती मिटर आहे? साड़ी कितने मीटर है? How many metres is this saree?
साडीबरोबरच ब्लाउजपीसही आहे का? क्‍या साड़ी के साथ ब्‍लाउज पीस भी है? Is there a blouse piece with saree?
हे कापड कसे मिटर आहे? इस कपड़े के एक मीटर का क्या मूल्य है? How much a meter is this material?
ह्याच्यापेक्षा जरा स्वस्तातले कापड दाखवा. इससे कुछ हल्‍का कपड़ा दिखाइए। Please show me something less expensive.
मला जरा ह्याच्यापेक्षा चांगल्या प्रतीचे दाखवा. इससे कुछ और बढ़िया चीज दिखाइए। I would like to see a better quality.
माझ्या एका सदऱ्यासाठी किती कापड लागेल? मेरी एक कमीज के लिए कितना कपड़ा लगेगा? How much fabric will I need for a shirt?
कापडाचा रंग पक्का आहे ना? कपड़े का रंग पक्‍का है न? Is the colour fast?
कपडा धुतल्यावर आकसणार तर नाही ना? कपड़ा धुलने पर सिकुड़ तो नहीं जाएगा? I hope the fabric won’t shrink in the wash.
आणखी काही रंग दाखवाल का? कुछ और रंग दिखाएंगे? Will you show me some more shades?
हा मॅच होत नाही यह मैच नहीं करता। This doesn’t match.
हा कुठल्या मिलचा कपडा आहे? यह किस मिल का कपड़ा है? Which mill-brand is this?
यावर काही सूट आहे का? क्‍या इस पर कोई छूट है? Is there any discount on this?
 
वाण्याच्या दुकानात पन्सारी की दुकान पर At the grocer’s shop
मला दोन किलो तांदूळ / पीठ द्या. मुझे दो किलो चावल / आटा दे दीजिए। Please give me 2 kilos of rice / flour.
एक लिटर वनस्पति तेलाचा डबा कितीला पडेल? एक लिटर वनस्‍पति तेल का डिब्‍बा कितने में मिलेगा? How much is a one-Ltr tin of Vegetable oil?
मला अर्धा लिटर राईचे तेल / खोबरेल तेल पाहिजे. मुझे आधा लिटर सरसों का तेल / नारियल का तेल चाहिए। I want half a liter of mustard / coconut oil.
साखर कशी दिली? चीनी क्‍या भाव है? What’s the price of sugar?
तुमच्याकडे काड्याची पेटी मिळेल का? क्‍या आपके यहां माचिस है? Do you sell match-boxes?
तुमच्याकडे कपड्याचा साबण आहे का? क्‍या आपके पास कपड़ा धोने का साबुन है? Do you have washing soap?
जरा या वस्तू पिशवीत टाका ना. जरा इन चीजों को थैले में डाल दें। Please put these things in the bag.
तुम्ही हे सगळे सामान ह्या पत्त्यावर पाठवाल का? क्‍या आप यह सारा सामान इस पते पर पहु्ंचा सकेंगे? Can you send all these things to this address?
ह्यापेक्षा मोठे पाकिट दाखवा. इससे बड़ा डिब्‍बा दिखाइए। Show me a bigger pack.
ह्या पाकिटाचे वजन किती आहे? इस पैकेट का वजन क्‍या है? What’s the weight of this packet?
 
शिंप्याच्या दुकानात दर्जी की दुकान पर At the Tailor’s shop
मला एक जॅकेट शिवून हवे आहे. मैं एक जैकेट सिलवाना चाहता (चाहती) हूं। I would like to get a jacket stitched.
माझे माप घ्या. मेरा नाप ले लीजिए। Please take my measurements.
कधी शिवून तयार होतील कपडे? कपड़े कब तक सिल जाएंगे When will the clothes be ready?
कोट / ब्लाउज थोडेसे सैल / घट्ट करा. कोट / ब्‍लाउज थोड़ा ढीला / चुस्‍त कर दीजिए। Please make the coat / blouse a little loose / tight.
ह्या पॅंट्स कमरेला फार घट्ट होत आहेत. पैंट कमर पर बहुत तंग है। These trousers are too tight around the waist
पॅंटचा खालचा घेर मला सोळा इंच हवाय. पैंट की मोरी सोलह इंच रखिए। I want the trouser bottom to be sixteen inches.
खांद्यावर खाली ओघळतोय. कंधा झूल गया है। The shoulder is sagging.
शिलाईच्या जागी थोडी जास्त माया ठेवा म्हणजे गरज पडली तर उसवून सैल करता येऊ शकेल सिलाई की जगह थोड़ा कपड़ा अलग से रखें जिससे जरूरत पड़ने पर इसे ढीला किया जा सके। Please take in extra material at the seams for letting out.
बटणं लावा. बटन टाँक दीजिए। Please stitch the buttons.
बटणाची छिद्रं ढिली आहेत. बटन के छेद बड़े / ढीले हैं। The button-holes are loose.
कुर्ता तयार आहे का? क्‍या कुर्ता तैयार है? Is the kurta ready?
सुटाचा शिलाईचा खर्च किती येईल? सूट की सिलाई पर कितना खर्च आएगा? What are your stitching charges for a suit?
 
ड्रायक्लीनरच्या दुकानात ड्राई क्लीनर की दुकान पर At the Drycleaner’s shop
रेशमी सदऱ्याच्या धुलाईचा खर्च किती येईल? रेशमी कमीज की धुलाई का खर्च कितना होगा? How much does it cost to clean a silk shirt?
स्वेटरच्या बाहीला रफू करायचे आहे. स्‍वेटर की आस्‍तीन रफू करनी है। The sleeve of the sweater has to be darned.
कपडे उद्या मिळू शकतील का? क्‍या कपड़े कल मिल जाएंगे? Will I be able to collect the clothes tomorrow?
ह्या कपड्यावर कोणता रंग बसू शकेल? इस कपड़े पर कौन-सा रंग चढ़ सकता है? What colour can you dye this dress?
ह्याला किती वेळ लागेल? इसमें कितना समय लगेगा? How long will it take?
मला हे लवकर धुवून हवे आहे. मैं इसे जल्‍दी धुलवाना चाहता (चाहती) हूं। I would like this cleaned urgently.
हा डाग तुम्ही काढू शकाल का? क्‍या यह दाग निकल जाएगा? Will you be able to remove this stain?
पॅटला नीट इस्त्री झालेली नाही. पैंट पर ठीक तरह से इस्‍त्री नहीं हुई है। The trousers have not been properly ironed.
हा डाग कसा काय राहून गेला हो? यह दाग कैसे रह गया? How come this stain is still there?
हा रंग फिक्कट आहे. मला जरा जास्त गडद छटा हवी आहे. रंग फीका है, मुझे और अधिक गाढ़ा रंग चाहिए। It’s pale. I want a darker shade.
 
घड्याळजीच्या दुकानात घड़ी साज की दुकान पर At a Watch-maker’s shop
ह्या घड्याळाची काच बदलून हवी आहे. घडी का शीशा बदल दीजिए। Please replace the glass on this watch.
मला एक नवीन पट्टा पाहिजेय. मुझे एक नया स्‍ट्रैप चाहिए। I would like a new strap.
भिंतीवरील घड्याळाची गॅरेंटी किती आहे? इस दीवार घड़ी की गारंटी कितनी है? What’s the guarantee period of this wall-clock?
हे घड्याळ देशी बनावटीचे / बाहेरुन आयात केलेले आहे का? क्‍या यह घडी यहीं की / बाहर की बनी है? Is this watch indigenous / imported?
घड्याळ स्वच्छ करण्याचे तुम्ही किती पैसे घेता? आप घडी की सफ़ाई के कितने पैसे लेते है? What are your charges for cleaning?
माझे घड्याळ बंद पडले आहे. मेरी घड़ी बंद हो गई है। My watch has stopped working.
दुरुस्त करून द्या. इसकी मरम्‍मत कर दीजिए। Please repair it.
हे घड्याळ दिवसाला पाच मिनिटे पुढे जाते. यह घड़ी हर रोज पांच मिनट तेज हो जाती है। This watch gains five minutes a day.
हे घड्याळ दिवसाला सात मिनिटे मागे पडते. यह घड़ी रोज सात मिनट पीछे हो जाती है। This alarm clock loses seven minutes a day.
ह्याचे लंबकाचे काम करणारे चाक तुटले आहे. इसकी बाल-कमानी टूट गई है। The balance is broken.
घड्याळाची चावी तुटली आहे. घड़ी की चाबी टूट गई है। The winding key has broken.
 
न्हाव्याच्या दुकानात नाई की दुकान में At the Barber’s shop
माझी नखं कापायची आहेत. मेरे नाखून काट दीजिए। I want my nails trimmed.
माझ्या डोक्याला तेल मालिश करा. सिर में तेल-मालिश कर दीजिए। Please give my head on oil massage.
मला माझे केस कुरळे करून हवेत. मैं बाल घुंघराले कराना चाहता हूँ। I want my hair curled.
मला पफ हवे आहे. पफ़ बना दीजिए। I want a puff.
कृपा करून वस्तरा वापरू नका. उस्‍तरा न लगाइए। Please don’t use razor.
मला बॉब कट करायचा आहे. मैं बॉब कट कराना चाहती हूं। I want a bobbed cut.
माझे केस कापा, प्लीज. मेरे बाल काट दीजिए। I want a hair-cut, please.
माझी दाढी करा. मेरी दाढ़ी बना दीजिए। I need a shave.
माझे केस लहान करा. मेरे बाल छोटे कर दीजिए। Trim my hair short.
मला ते खूप कमी नको आहेत. मैं बाल बहुत छोटे कराना नहीं चाहता। I don’t want it too short.
मला माझ्या केसांना शांपू करून हवाय. मेरे बाल शैंपू कर दीजिए। I want to get my hair shampooed.
माझे कल्ले जरा नीट करा. मेरी कलमें ठीक कर दीजिए। Please trim my sideburns.

3.2 चौकशी / पूछताछ / Enquiries

चौकशी पूछताछ Enquiries
कुठे कहां Where
कसे कैसे How
केव्हा कब When
काय क्‍या What
कोण कौन Who
का क्‍यों Why
कोणता कौन-सा Which
 
कुठे कहां Where
तिकिट-घर कुठे आहे? टिकट घर कहां है? Where’s the Booking Office?
चौरंगीला जायला बस कुठे मिळेल? चौरंगी जाने के लिए बस कहां मिलेगी? Where do I get the bus for Chowrangee?
लेटर बॉक्स कुठे आहे? लेटर बॉक्‍स कहां है? Where’s the letter box?
ह्या भागाचे पोलीस स्टेशन कुठे आहे? इस क्षेत्र का थाना कहां है? Where’s the police station of this area?
मला रोड मॅप कुठे मिळेल? मुझे रोड मैप कहां मिलेगा? Where can I get a road map?
तुम्ही कुठे राहता? आप कहां रहते (रहती) हैं? Where do you live?
चांगला तांदूळ कुठे मिळेल? अच्‍छा चावल कहां मिलेगा? Where can I buy some good rice?
कॉलेज नेमके कुठे आहे? कॉलेज किस जगह है? Where exactly is the college?
 
किती / कसे कितना How
विमानतळावर पोहोचायला किती वेळ लागेल? हवाई अड्डा पहुंचने में कितना समय लगेगा? How long does it take to get to the airport?
डाक बंगला इथून किती दूर आहे? डाक बंगला यहां से कितना दूर है? How far is the Dak Bungalow from here?
या भागात दुकाने किती वाजेपर्यंत उघडी असतात? यहां दुकानें कितने बजे तक खुली रहती हैं? How long do the shops remain open in this area?
ह्या आंब्यांची किंमत किती? इस आम का क्‍या दाम है? How much are these mangoes?
तुम्ही त्यांच्याशी कसे संपर्कात रहाल? आप उनसे कैसे मिलेंगे (मिलेंगी)? How will you get in touch with him?
तुमची आई कशी आहे? आपकी माताजी कैसी हैं? How is your mother?
 
केव्हा / कधी कब When
जुन्या दिल्लीत जायला शेवटची बस केव्हा आहे? पुरानी दिल्‍ली के लिए आखिरी बस कितने बजे चलती है? When is the last bus to Old Delhi?
ट्रेन केव्हा येणार? ट्रेन कब आएगी? When will the train come?
फिल्म केव्हा सुरू होते? फिल्‍म कब शुरू होती है? When does the film begin?
आपण केव्हा भेटू शकतो? हम कब मुलाकात कर सकते हैं? When can we meet?
 
काय क्या What
कचेरी बंद होण्याची वेळ काय आहे? दफ्तर कितने बजे बंद होता है? At what time does the office close?
इथे स्कूटरच्या मिटरचा भाव काय आहे? यहां पर स्‍कूटर का मीटर रेट क्‍या है? What are the meter charges for scooter here?
ड्रायव्हर, भाडे काय आहे? ड्राइवर, कितना किराया हुआ? Driver, what’s the fare?
ह्या सदऱ्याची किंमत काय आहे? इस कमीज का दाम क्‍या है? What’s the price of this shirt?
काय झाले? क्‍या बात है? What’s the matter?
वेळ काय झाली? / किती वाजले? क्‍या समय हुआ है? What’s the time?
तुम्हाला काय बघायचे आहे? आप क्‍या देखना चाहेंगे (चाहेंगी)? What would you like to see?
 
कोण कौन Who
ह्या टूरिस्ट बसचा गाईड कोण आहे? इस टूरिस्‍ट बस का गाइड कौन है? Who is the guide in this tourist bus?
तुम्हाला कुणाला भेटायचे आहे? आप किनसे मिलना चाहते (चाहती) हैं? Whom do you want to meet?
ती व्यक्ती कोण आहे? वह (आदमी) कौन है? Who is that person?
हा महाल कुणी बांधला? यह महल किसने बनाया? Who built this palace?
हे स्मारक कुणाचे आहे? यह स्‍मारक किसका है? Whose monument is this?
 
का क्यों Why
इथे लोक का गोळा झाले आहेत? यहां पर लोग इकट्ठे क्‍यो हुए हैं? Why have people assembled here?
तुम्ही आमच्यासोबत का नाही येत? आप हमारे साथ क्‍यों नहीं चलती (चलते)? Why don’t you accompany us?
आज नोकर / झाडूवाला का नाही आला? आज नौकर / जमादार क्‍यों नहीं आया? Why didn’t the servant / sweeper turn up today?
 
कोणता कौन-सा Which
हे कोणते स्टेशन आहे? यह कौन-सा स्‍टेशन है? Which station is this?
इथे कोण-कोणती हॉटेल्स पाश्चिमात्य पद्धतीचे जेवण देतात? यहां कौन-कौन से होटल पाश्‍चात्‍य ढंग का खाना देते हैं? Which hotels serve Western meals here?
या शहरात कोण-कोणती ठिकाणे पहाण्यालायक आहेत? इस शहर में कौन-कौन सी जगहें देखने लायक हैं? Which places are worth seeing in this city?
कोणती बस संसदेला जाते? कौन-सी बस संसद जाती है? Which bus goes to Parliament?
मी कोणती बस घेतली पाहिजे? मुझे कौन-सी बस लेनी चाहिए? Which bus should I board?
पालमकडे जाणारा रस्ता कोणता? पालम के लिए कौन-सी सड़क है? Which is the road to Palam?
तुमचे घर कोणते आहे? आपका घर कौन-सा है? Which house is your’s?

3.3 मनोरंजन / मनोरंजन / Entertainment

सिनेमात सिनेमा में At a Cinema
संगीत समारंभात संगीत समारोह में At a Concert
लग्नसमारंभात विवाह समारोह में At a Wedding
खेळाच्या मैदानात खेल के मैदान में At a Playground
 
चित्रपटगृहात सिनेमा में At a Cinema
ह्या चित्रपटगृहात कुठला सिनेमा चालू आहे? इस थिएटर में कौन-सी फिल्‍म लगी है? What movie is running at this theatre?
हा सिनेमा चांगला आहे का? क्‍या यह फिल्‍म अच्‍छी है? Is it a good film?
ह्या सिनेमात कोण-कोण कलाकार आहेत? इस फिल्म में कौन-कौन से कलाकार हैं? Who are the actors in this film?
शहरात ह्या सिनेमाची खूप चर्चा आहे. शहर में इस फिल्म की बहुत चर्चा है। Everyone seems to be talking about this movie.
बाल्कनीचे एक तिकिट द्या. बालकनी का एक टिकट दीजिए। I’d like a ticket for the balcony, please.
सिनेमा किती वाजता सुरू होणार? फिल्‍म किस समय शुरू होगी? When does the film begin?
हे चित्रपटगृह वातानुकूलित आहे का? क्‍या यह सिनेमाघर वातानुकूलित है? Is this theatre air conditioned?
रविवारी किती शो दाखवतात? रविवार के दिन कितने शो दिखाए जाते हैं? How many shows will there be on Sundays?
हा सिनेमा पुढच्या आठवड्यात चालू असेल का? क्‍या यह फिल्म अगले हफ्ते चलेगी? Will this film continue next week?
 
संगीत समारंभात संगीत समारोह में At a concert
तुम्हाला शास्त्रीय संगीत आवडते की सुगम संगीत? आपको शास्त्रीय संगीत अच्‍छा लगता है या सुगम संगीत? Do you like classical or light music?
मला कथकली नृत्य आवडते. मुझे कथकली पसंद है। I like Kathakali dances.
आज संध्याकाळी नाटक / नृत्य पहायला जाऊया का? क्‍या आज शाम को नाटक / नृत्य देखने चलेंगे? Would you like to come to a play / dance recital this evening?
प्रोग्राम / कार्यक्रम खूपच छान होता. प्रोग्राम / कार्यक्रम बहुत सुंदर रहा। The programme was fascinating.
 
खेळाच्या मैदानात खेल के मैदान में On a Playground
त्या खेळाडूचे नाव काय आहे? उस खिलाड़ी का नाम क्या है? What’s the name of that player?
रेडियोवर ह्या मॅचची कॉमेंट्री येईल का? क्‍या रेडियो पर इस मैच की कमेंट्री आएगी? Will there be a running commentary of the match over the radio?
स्कोअर किती आहे? स्‍कोर कितना है? What’s the score, please?
सोनी किती रनवर आउट झाला? सोनी कितने रन पर आउट हुआ? On how many runs Soni was out?
मॅच कोण-कोणत्या टीममधे होत आहे? मैच किनके बीच हो रहा है? Which teams are playing the match?
 
लग्न समारंभात विवाह समारोह में At a Wedding
वरात कुठून आली आहे? बारात कहां से आई है? Where has the wedding party come from?
लग्नाचा मुहूर्त कितीचा आहे? विवाह का मुहूर्त कब का है? When will the wedding ceremony be performed?
मला वधू-वराला पहायचे आहे. मैं वर-वधू को देखना चाहता (चाहती) हूं। I would like to see the bride and the bridegroom.
नवरी खूपच सुंदर आहे. दुल्‍हन बहुत सुंदर है। The bride is very beautiful.
तुमच्यात अजूनही हुंड्याची प्रथा सुरू आहे का? क्‍या आप लोगों में अब भी दहेज की प्रथा है? Do you still have the dowry system?
लग्न छान झाले. शादी अच्छी रही। It was a lovely wedding.

3.4 भावाभिव्यक्ती / अभिव्यक्तियाँ / EXPRESSIONS

सामान्य आणि विनम्र भावाभिव्यक्ती सामान्य तथा शिष्टाचार पूर्ण अभिव्यक्तियां Common and Polite Expressions
आनंद, प्रशंसा सूचक हर्ष, प्रशंसा सूचक Off Happiness, Approval etc.
प्रेम, स्नेह सूचक प्रेम, स्नेह सूचक Of Love, Affection etc.
दुःख, खेद सूचक खेद, दुख सूचक ! Of Sorrow, Apology etc.
क्रोध, रोष सूचक क्रोध, रोष सूचक ! Of Anger, Exasperation etc.
 
सामान्य आणि विनम्र भावाभिव्यक्ती सामान्य तथा शिष्टाचार पूर्ण अभिव्यक्तियां Common and Polite Expressions
तुम्ही कसे आहात? आप कैसे हैं? How are you? How do you do?
कसं चाललंय? क्‍या हाल- चाल है? How is everything?
सगळं ठीक आहे ना? सब ठीक तो है? / खैरियत तो है? Everything O.K.?
मी अगदी छान आहे. धन्यवाद! अच्‍छा (अच्छी) हूं! धन्यवाद ! I am quite well. Thank you.
मी मजेत आहे! धन्यवाद! मजे में / अच्छी हूं! धन्यवाद! I’m fine. Thank you.
तुम्हाला भेटून खूप आनंद झाला. आपसे मिल कर बड़ी खुशी हुई! I am so glad to meet you.
तुम्ही कुठे चालला आहात? आप कहां जा रहे (रही) हैं? Where are you going?
मी घरी चालले / चाललो आहे. मैं घर जा रहा (रही) हूं! I am going home.
या ना! आत या. आइए / पधारिए! Do come in.
बसा. बैठिए / तशरीफ़ रखिए Please sit down.
धन्यवाद! धन्यवाद Thank you.
तुमची कृपा आहे. आपकी बड़ी मेहरबानी! आपकी बड़ी कृपा है। It’s very kind of you.
मी खूप कृतज्ञ आहे. मैं बड़ा आभारी हूं। I am very grateful.
माफी असावी. / क्षमा करा. क्षमा कीजिए / माफ़ कीजिए! Excuse me / Forgive me.
तुम्ही कुठे राहता? आप कहां रहते (रहती) हैं? Where do you live?
मी मुंबईला असते / असतो. तुम्ही कुठे राहता? मैं मुंबई में रहता (रहती) हूं! आप कहां रहते (रहती) है? I live in Mumbai. And you?
आपलं नाव काय? आपका शुभ नाम? What’s your name?
माझं नाव शीला। मेरा नाम शीला है! My name is Sheela.
तुम्ही काय काम करता? आप क्या (काम) करते (करती) हैं? What \work| do you do?
मी बॅंकेत काम करते / करतो. मैं बैंक में काम करता (करती) हूं। I work in a bank.
मी टूरिस्ट / पर्यटक आहे. मैं टूरिस्ट / पर्यटक हूं। I am a tourist.
मी शाळेत शिकतो / शिकते. मैं स्कूल में पढ़ता (पढ़ती) हूं। I am a student.
मी कॉलेजमध्ये शिकवतो / शिकवते. मैं कॉलेज में पढ़ाता (पढ़ाती) हूं। I am a teacher in college.
 
आनंद, प्रशंसा सूचक हर्ष, प्रशंसा सूचक Off Happiness, Approval etc.
शाब्बास! झकास! शाबाश ! Well done / Bravo / Good show!
मी एकदम खूष! खूप आनंद झाला. मुझे बड़ी प्रसन्नता / खुशी हुई ! I am very pleased!
तू अगदी कमालच केलीस! कमाल कर दिया ! You have worked wonders!
तुमची खूपच मदत झाली मला! / तुम्ही मला खूप मदत केलीत. आपने मेरी बड़ी सहायता / मदद की ! You have been a great help!
तुमची कामगिरी कौतुकास्पद आहे! आपका काम तारीफ / प्रशंसा के काबिल है! You’ve done an excellent job!
ही मोठी खुशखबर आहे! बड़ी खुशी की बात है ! That’s wonderful news!
माझ्याकडून तुम्हाला हार्दिक शुभेच्छा! मेरी शुभकामनाएं स्वीकार करें ! Please accept my good wishes!
असे दिवस तुमच्या आयुष्यात वारंवार येवोत! यह दिन बार-बार आए ! May you see many more such days!
तुम्हाला उत्तरोत्तर असेच यश मिळो! मै आपकी सफलता की कामना करता (करती) हूं ! I wish you all success!
वा! मस्तच. वाह क्या बात है ! That’s great / wonderful!
ऐका, ऐका. सुनो सुनो ! Hear, hear!
खूपच छान! बहुत अच्छा। That’s good!
 
प्रेम, स्नेह सूचक प्रेम, स्नेह सूचक Of Love, Affection etc.
माझे तुमच्यावर प्रेम आहे. मैं तुम्हें प्यार करता (करती) हू ! I love you!
तू किती सुंदर आहेस. तुम कितनी सुंदर हो ! You are beautiful!
पुन्हा कधी भेटूया? फिर कब मुलाकात होगी? Can we meet sometime?
डार्लिंग, मी तुला काही मदत करू? डार्लिंग, मैं तुम्हारी कुछ मदद करूं? Darling, may I help you?
मला तुझी नेहमी आठवण येईल. मैं तुम्हें हमेशा याद करुंगा (करूंगी) ! I’ll always remember you!
माझ्याकडून तुला ही एक छोटीशी भेट आहे. मेरी ओर से यह एक छोटी-सी भेंट है ! Here’s a present for you!
 
दुःख, खेद सूचक! खेद, दुख सूचक ! Of Sorrow, Apology etc.
क्षमस्व! / मी दिलगीर आहे. मुझे बहुत दुख है ! I’m very sorry!
खूपच दु:खद आहे! बड़े दुख की बात है ! How very sad
मी तुमच्या दु:खात सहभागी आहे! मेरी संवेदना स्वीकार करें ! Please accept my sympathy! You have all my sympathy
चूक माझीच होती! गलती मेरी ही थी ! It was my fault!
क्षमा करा! मला माफ करा. क्षमा करें! माफ़ी चाहता (चाहती) हूं / माफ कीजिए ! Excuse me! Forgive me!
मी दिलगीर आहे! माझ्यामुळे तुम्हाला फारच त्रास झाला. खेद / अफ़सोस है, मेरे कारण आपको कष्ट हुआ / तकलीफ़ हुई ! I am very sorry; you had to suffer on my account!
तुम्हाला झालेल्या तसदीबद्दल क्षमस्व ! मुझे दु:ख है, आपको तकलीफ उठानी पड़ी ! I am sorry to have bothered you!
माझ्याकडून चूक झाली. माफ करा! माफ़ कीजिए, मुझसे गलती हुई ! I am sorry, I made a mistake!
तुम्हाला त्रास व्हावा, नाराज करावे असा माझा हेतू नव्हता. मेरा मतलब आपको दु:ख पहुंचाने का / नाराज़ करने का नहीं था ! I didn’t mean to offend you!
तुम्हाला जो त्रास झाला त्याबद्दल मला माफ करा. कष्ट के लिए क्षमा / माफ़ करें ! Excuse me for the trouble!
 
क्रोध, रोष सूचक क्रोध, रोष सूचक ! Of Anger, Exasperation etc.
मी तुमच्यावर खूप नाराज आहे. मैं तुमसे बहुत नाराज हूं ! I am very annoyed with you!
तुला याबद्दल कधीच माफ केले जाऊ शकत नाही. तुम्‍हें इसके लिए कभी माफ नहीं किया जा सकता ! You can never be forgiven for this!
तुला स्वत:ची लाज वाट पाहिजे. चुल्‍लू भर पानी में डूब मरो ! You should be ashamed of yourself!
तू मला मान खाली घालायला लावली आहेस. तुमने मुझे कहीं का नहीं रखा ! You have let me down!
मला तुझे तोंडही पहायचे नाही. मैं तुम्हारी सूरत / शक्ल नहीं देखना चाहता (चाहती) ! I don’t want to see you again!
चल नीघ. चालता हो इथून. निकल जाओ / भागो यहां से ! Get lost!
मूर्खासारखे काही तरी बडबडू नकोस. बक-बक मत करो ! Don’t talk nonsense!
हा सगळा तुझाच दोष आहे. यह सब तुम्हारी गलती है ! This is all your fault!
तूच याला कारणीभूत आहेस. इसके जि़म्मेदार तुम हो ! You’re to blame for this!
ह्यातून तुझी सुटका नाही. तुम इससे बच नहीं सकते (सकती) ! You can’t get away with this!
मला तुझी तक्रार करावी लागेल. मुझे तुम्हारी शिकायत करनी पड़ेगी ! I shall have to complain about you!

3.5 अभिवादन / अभिवादन / GREETINGS

सुप्रभात! / नमस्कार नमस्‍ते / नमस्कार Good morning / afternoon / evening / night
अभिनंदन! बधाई / बधाइयां / बहुत-‍बहुत बधाइयां Congratulations
देव तुमचे भले करो! खुश रहो God bless you
वाढदिवसाच्या हार्दिक शुभेच्छा! जन्मदिन की शुभकामनाएं Happy Birthday
नववर्षाच्या शुभेच्छा! नया साल मुबारक / नए वर्ष की बधाइयां Happy New Year
नमस्ते! अच्छा, नमस्ते / नमस्कार Goodbye
लवकरच पुन्हा भेटू. फिर जल्दी मिलेंगे See you soon

3.6 आपसी बातचीत / पारस्परिक क्रिया / Interaction

बैंकेत बैंक में At the Bank
पुस्तकांच्या दुकानात, वर्तमानपत्राच्या स्टँडवर किताबों की दुकान, समाचार पत्र के स्टैँड पर At the Bookshop, News-stand
चांभाराबरोबर मोची के साथ With the Cobbler
कस्टम ऑफिसात कस्टम ऑफिस में At the Custom’s Office
न्यायालयात न्यायालय में At the Law Court
पोस्ट व तार ऑफिसात डाक व तार घर में At the Post and Telegraph office
नोकराबरोबर नौकर के साथ With the Servant
टेलिफोन वर टेलीफोन में Over the Telephone
पर्यटन ऑफिसात पर्यटन कार्यालय में At the Tourist Office
विश्वविद्यालयात विश्वविद्यालय में At the University
धोब्याबरोबर धोबी के साथ With the washer man
 
बँकेत बैंक में At the Bank
मला शंभर डॉलरचे रुपये हवेत. मुझे सौ डॉलर के रुपए चाहिए। I’d like to exchange one hundred dollars.
हा चेक कोणत्या काउंटरवर द्यावा लागेल? यह चेक किस काउंटर पर देना होगा? Where should I present this cheque?
मला एक नवीन खाते उघडायचे आहे. त्यासाठी फॉर्म द्या. मैं नया खाता खोलना चाहता (चाहती) हूं। फार्म चाहिए। I want to open a new account. Please give me forms.
मला एक रुपयाच्या नोटा पाहिजेत. मुझे एक रुपए के नोट चाहिए। I want one-rupee notes.
मला ट्रॅव्हलर्स चेक वटवायचा आहे. मुझे ट्रैवलर चेक भुनाना है। I want to encash the traveller’s cheque.
ही माझी सही आहे. ये दस्तखत मेरे हैं। These signatures are mine.
मला एजंटला भेटायचे आहे. मुझे एजेंट से मिलना है। I want to see the Agent.
आग्र्याला तुमच्या बँकेची एखादी शाखा आहे का? क्या आगरा में आपके बैंक की शाखा है? Do you have a branch office of your bank at Agra?
माझा ड्राफ्ट हरवला आहे. मेरा ड्राफ्ट खो गया है। I have lost my draft.
मला नवीन चेक बुक द्याल का? मुझे नई चेक-बुक चाहिए। Will you issue me a new cheque-book
मागच्या आठवड्यात मी एक हजार रुपयांचा एक चेक जमा केला होता. त्याचे पैसे खात्यावर जमा झाले का? मैंने पिछले हफ्ते हजार रुपए का चेक जमा कराया था। क्या पैसे खाता में आ गए? I had deposited a cheque for one thousand rupees last week. Has it been realised?
ह्याच्या मागे मी आणखी एक सही करायला हवी का? क्या इसके पीछे एक और हस्ताक्षर कर दूं? Should I sign again on the back of it?
 
पुस्तकाच्या दुकानात / वर्तमानपत्राच्या स्टँडवर किताबों की दुकान में At the Books-Shop / News-Stand
मला एक इंडियन एक्सप्रेस पाहिजे. मुझे एक इंडियन एक्सप्रेस चाहिए। I’d like a copy of the Indian Express.
मला मागच्या आठवड्याचा इंडिया टुडे पाहिजे. मुझे पिछले हफ्ते की इंडिया टुडे मिल जाएगी। I want last week’s India today.
टाइम मैगेझिनचा नवा अंक आला आहे का? क्‍या टाइम मैगजीन का नया अंक आ गया है? Has the latest Time magazine come in yet?
तुमच्याकडे फिल्म फेयर मिळेल का? क्‍या आपके पास फिल्मफेयर है? Do you have Film fare?
तुम्ही माझ्यासाठी एक पुस्तक मागवू शकाल का? क्‍या आप मेरे लिए एक किताब मंगा सकते हैं? Can you order a book for me?
तुमच्याकडे जुनी पुस्तके आहेत का? क्या आपके पास पुरानी किताबें होंगी? Do you have second-hand books?
हे पुस्तक पेपर-बैक मधे मिळेल का? क्‍या यह किताब पेपर-बैक में मिल जाएगी? Is this book available in paper-back?
वापरलेली जुनी पुस्तके तुम्ही खरेदी करता का? क्या आप पुरानी किताबें खरीदते हैं? Do you buy used books?
तुमच्याकडे कोण-कोणती तमिळ नियतकालिके आहेत? आपके यहां तमिल की कौन-कौन सी पत्रिकाएं हैं? What Tamil magazines do you have?
ह्यावर तुम्ही किती सवलत देता? इस पर आप कितनी छूट देते हैं? What discount do you allow on this?
तुम्ही ही पुस्तके लंडनला पाठवायची व्यवस्था करू शकाल का? क्‍या आप ये किताबें लंदन भिजवा सकते हैं? Can you arrange to send these books to London?
 
चांभाराबरोबर संवाद मोची के साथ बातचीत With the Cobbler
बूट पॉलिश करून द्या. जूतों पर पॉलिश कर दो। Please polish the shoes.
मला या बुटांना सोल लावून पाहिजे. जूते में सोल लगानी है। I want these shoes resoled.
किती पैसे पडतील? कितने पैसे लगेंगे? How much will it cost?
चप्पलची पट्टी तुटली आहे. चप्पल की पट्टी टूट गई है। The strap of this sandal is broken.
शिवून द्या. खिळा मारू नका. सिलाई कर दो। कील मत लगाओ। Stitch it. Don’t use any nails.
किती पैसे झाले? कितने पैसे हुए? How much do I pay you?
 
कस्टम ऑफिसात कस्टम ऑफिस में At the customs office.
माझ्याकडे जाहीर करण्यासारखे काहीही नाही. मेरे पास घोषणा करने लायक कोई चीज नहीं है। I have nothing to declare.
हा माझा पासपोर्ट. मेरा पासपोर्ट ये रहा। Here’s my passport.
मला विदेशी मुद्रा कुठे बदलून मिळतील? फॉरेन करेंसी कहां बदली जाती है? Where can I exchange foreign currency?
मी सोबत किती पैसे नेऊ शकतो / शकते? मैं कितना पैसा अपने साथ ले जा सकता (सकती) हूं? How much money can I take with me?
 
न्यायालयात न्यायालय में At the law court
न्यायालयाने माझे अपील रद्द केल आहे. मेरी अपील अदालत ने रद्द कर दी है। The court has rejected my appeal.
माझ्या खटल्याची तारीख एक महिना स्थगित झाली आहे. मेरे मुकदमे की तारीख एक माह टल गई है। My case has been adjourned for a month.
मला एक अर्ज लिहून हवा आहे. किती फी द्यावी लागेल? मुझे एक अर्जी लिखानी है। क्‍या फीस होगी? I want to get a petition written. What is the fee?
नानावटीचा खटला कुणाच्या न्यायालयात चालू आहे? नानावती का मामला किसकी अदालत में है? In whose court is the Nanavati case?
 
पोस्ट ऑफिसात डाक घर में At the Post office
मला तार-मनीऑर्डर ने दोनशे रुपये पाठवायचे आहेत. मुझे तार-मनीआर्डर से दो सौ रूपए भेजने हैं। I would like to send two hundred rupees by telegraphic money order.
जरा तारेचा एक फॉर्म देता का? कृपया तार का एक फार्म दीजिए। Please give me a telegram form.
हा संदेश पाठवायला किती पैसे पडतील? यह संदेश भेजने में कितने पैसे लगेंगे? How much will it cost to send this message?
एक्सप्रेस तार अहमदाबादला पोहोचायला किती वेळ लागेल? एक्सप्रेस तार को अहमदाबाद पहुंचने में कितना समय लगेगा? How long will it take for an express telegram to reach Ahmadabad?
नवीन वर्षाच्या शुभेच्छा देण्याच्या तारेचा कोड नंबर काय आहे? नव वर्ष की बधाई तार का कोड नंबर क्‍या है? What is the code number of the New Year Greeting message?
मनीऑर्डरने शंभर रुपये पाठवायला किती पैसे पडतील मनीआर्डर से सौ रुपए भेजने में कितना पैसा लगता है? How much does it cost to send Rs.100 by Money Order?
पोस्ट मास्तरांमार्फत माझे काही पत्र आले आहे का? क्‍या पोस्ट मास्टर के मार्फत मेरी कोई डाक आई है? Has any mail of mine arrived through the Post Master?
ट्रंक कॉलचा दर काय आहे? ट्रंक कॉल का क्या रेट है? What’s the rate of the trunk call?
मला एक पोस्ट कार्ड आणि एक अंतर्देशीय हवे आहे. मुझे एक पोस्ट कार्ड और एक अंतरदेशीय चाहिए। I want a post card and an inland letter.
मला दहा-दहा पैशांची चार तिकिटे देता का? दस-दस पैसे के चार टिकट दीजिए। Please give me four ten paise stamps.
हे पार्सल रजिस्टर पोस्टाने पाठवायला तिकिट किती लागेल? इस पार्सल की रजिस्ट्री में कितना टिकट लगेगा? How much will it cost to send this parcel by registered mail?
 
नोकराबरोबर संवाद नौकर के साथ बातचीत With the Servant
बाजारातून थोड़ी भाजी घेऊन ये. बाजार से सब्जी लेकर आओ। Get some vegetables from the market.
ह्या वस्तू / हे सामान को-ऑपरेटिव्ह स्टोअर मधून विकत आण. ये वस्‍तुएं / सामान को-ऑपरेटिव स्टोर से खरीदना। Buy these things from the co-operative stores.
मला पाच वाजता उठव. मुझे पांच बजे जगा देना। Wake me up at 5 o’clock.
जरा हे पत्र पोस्टात टाकून ये. जाकर यह चिट्ठी पोस्ट कर दो। Go and post this letter.
कपडे धुऊन आले का? कपड़े धुलकर आ गए क्‍या? Are the clothes back from the laundry?
माझ्यासाठी एक कप चहा कर. एक प्याला चाय बना दो? Make me a cup of tea.
जेवण तयार आहे का? क्या खाना तैयार है Is the food ready?
शर्माजींकडे जाऊन त्यांना ही चिठ्ठी देऊन ये. शर्मा जी के पास यह पर्ची ले जाओ। Take this note for Mr. Sharma
आज तू ही खोली स्वच्छ नाही केलीस. तुमने आज कमरा साफ नहीं किया है। You have not cleaned the room today.
खोलीची साफसफाई कर आणि फर्नीचर पुसून घे. कमरे की सफाई कर दो और फर्नीचर को झाड़ दो। Sweep the room and dust the furniture.
बिछाना तयार कर आणि पलंगपोस बदल. बिस्तर बनाकर चादर बदल दो। Make the beds and change the linen.
न्हाणीघरात स्वच्छ टॉवेल ठेव. स्नानघर में साफ तौलिया रख दो। Put a clean towel in the bathroom.
 
टेलीफोनवर संभाषण टेलीफोन पर बातचीत Over the telephone
मला माझ्या फोनबद्दल तक्रार नोंदवायची आहे. मुझे अपने फोन के बारे में शिकायत दर्ज करानी है। I have to register a complaint about my phone.
हॅलो, मिस जूली आहे का? हैलो, क्‍या मैं मिस जूली से बात कर सकता (सकती) हूं। Hello, May I speak to Miss Julie?
मी फोन होल्ड करते / करतो. मैं फोन होल्ड किए हुए हूं। I’m holding the line.
तुम्ही माझा निरोप त्यांना सांगाल का? क्‍या आप यह मैसेज उन्हें दे सकते (सकती) हो? Will you please leave this message to him / her?
लाइन व्यस्त आहे लाइन व्यस्त है। The line is engaged.
 
टूरिस्ट / पर्यटन ऑफिसमधे पर्यटन कार्यालय में At the tourist office
तुमच्याकडे दिल्लीसाठी गाइड बुक आहे का? क्या आापके पास दिल्ली गाइड बुक मिल जाएगी? Do you have a guide book for Delhi?
इथे शहर फिरून पहाण्यासाठी टूरिस्ट गाडीची व्यवस्था आहे का? क्‍या यहां शहर घुमाने वाली टूरिस्ट गाडि़यों (बसों) का इंतजाम है? Are there sight-seeing bus tours for the city?
गाडी उद्या सकाळी किती वाजता सुटेल? गाड़ी कल सुबह कितने बजे चलेगी? At what time will the coach leave tomorrow morning?
ह्या टूरसोबत गाइड असेल का? क्‍या इस टूर में गाइड होगा? Will there be a guide on this tour?
आगऱ्यासाठी एक दिवस-भराची एखादी टूर आहे का? क्‍या दिन ही दिन में आगरा हो आने की कोई व्यवस्था है? Is there a day-trip to Agra?
मला मथुरेला जायचे आहे. बस बरी पडेल की ट्रेन? मुझे मथुरा जाना है। बस ठीक रहेगी या रेल? What is the best way to get to Mathura? By bus or train?
तिकडे रात्री रहाण्याची सोय कुठे होऊ शकेल? वहां रात में ठहरने का क्या इंतजाम है? Where can I stay there over-night?
मला शहराचा एक गाइड-मॅप हवा आहे. मुझे शहर का एक गाइड मैप चाहिए। May I have a guide-map of the city?
संग्रहालय आठवड्याचे सातही दिवस उघडे असते का? क्‍या अजायबघर पूरा हफ्ता खुला रहता है? Is the museum open all week?
लाल किल्ल्यात प्रकाश-ध्वनी कार्यक्रम आत्ता चालू आहे का? क्‍या लाल किले में प्रकाश और ध्वनि का कार्यक्रम चल रहा है? Is the Sound and Light Show on at Red Fort now?
 
विश्वविद्यालयात विश्वविद्यालय में At the University
हा सांख्यिकी विभाग आहे का? क्‍या यह स्टेटिस्टिक्स विभाग है? Is this the Department of Statistics?
रजिस्ट्रारचे कार्यालय कुठे आहे? रजिस्ट्रार का दफ्तर किधर है? Where is the Registrar’s office?
मला प्रवेश फॉर्म हवा आहे. मुझे प्रवेश फॉर्म चाहिए। I want an admission form.
मला पुस्तकालयाचे सदस्य व्हायचे आहे. मैं पुस्तकालय का (की) सदस्‍य बनना चाहता (चाहती) हूं। I would like to become a member of the library.
माझा भाऊ विद्यार्थ्यांच्या वसतिगृहात राहतो. मेरा भाई हॉस्टल में रहता है। My brother lives in the student’s hostel.
विश्वविद्यालयात किती विद्यार्थी आहेत / असतील? विश्वविद्यालय में कितने छात्र हैं / होंगे? How many students are there at this university?
इथे मुलींसाठी एखादे वसतिगृह आहे का? क्‍या यहां लड़कियों के किए छात्रावास है? Is there a girl’s hostel here?
इतिहास विभागाचे अध्यक्ष कोण आहेत? इतिहास विभाग का अध्‍यक्ष कौन है? Who is the head of the History Department?
तुम्हाला डिग्री कोर्सला कोण-कोणते विषय घ्यायचे आहेत? आप अपने डिग्री कोर्स में कौन-कौन से विषय लेना चाहते (चाहती) हैं? What subjects are you taking for your degree?
कुलगुरूंचे निवासस्थान इथून किती लांब आहे? कुलपति का निवास यहां से कितनी दूर है? How far is the Vice Chancellor’s residence from here?
मला भाषा विज्ञान विषयावर व्याख्यान द्यायचे आहे. मुझे भाषा विज्ञान पर भाषण देना है। I have to lecture on Linguistics.
विश्वविद्यालयाला उन्हाळी सुट्ट्या कधीपासून सुरू होतात? विश्वविद्यालय की गरमी की छुट्टियाँ कब शुरु होती हैं? When does the university close for summer vacations?
 
धोब्याबरोबर संभाषण धोबी के साथ बातचीत With the washer man
कपडे मोजून घे. कपड़े गिन लो। Count the clothes.
हा टेरिकॉटचा सदरा आहे. नीट काळजीपूर्वक धू. यह टेरीकॉट की कमीज हैं। इसे ध्यान से धोना। This is a terrycot shirt. Wash it carefully.
ह्या कपड्याला गरम इस्त्री लावू नका. इस कपड़े पर गरम इस्त्री मत लगाना। Don’t use a hot iron on this material.
ही साडी भट्टीला टाकू नको. इस सा ड़ी को भट्टी पर मत चढाना। Don’t boil this saree.
ही साडी साबणानेच धू. इस साड़ी को साबुन से ही धोना। Wash this saree with soap.
हा डाग निघेल का? क्‍या यह दाग धुल जाएगा? Will this stain wash out?
तू सगळे कपडे आणले नाहीस. तुम सारे कपड़े वापस नहीं लाए हो। You haven’t brought back all the clothes.
दोन टॉवेल कमी आहेत. दो तौलिए कम हैं। Two towels are missing.
धुण्याचे पैसे किती झाले? धुलाई कितनी हुई? How much for the wash?
पुढच्या आठवड्यात वेळेवर ये. अगले हफ्ते ठीक समय पर आना। Please be on time next week.
ह्या सदऱ्यांना नीट खळ घाल. इन कमीजों पर ठीक से कलफ चढ़ाना। Starch these shirts properly.
तू सगळी बटणं तोडली आहेस तुमने सारे बटन तोड़ दिए हैं। You have broken off all the buttons.
बुशशर्ट सगळीकडून चुरगळला आहे. बुशर्ट में सारी / पूरी सलवटें पड़ी है। The bush-shirt has wrinkles all over.

3.7 वैद्यकीय सेवा / चिकित्सा सेवा / Medical Services

दवाखान्यात अस्पताल में At a Hospital
डॉक्टरबरोबर संभाषण डॉक्टर के साथ With a Doctor
चष्मा बनविणाऱ्याबरोबर संभाषण चश्मा बनाने वाले के साथ At an Optician
 
डॉक्टरबरोबर संभाषण डॉक्टर से With a Doctor
डॉक्टर, माझा घसा खराब आहे. डॉक्‍टर साहब, मेरा गला खराब है। Doctor, I have a bad throat.
मला ताप आहे. मुझे बुखार है। I have fever.
मला थंडी-खोकला आहे. मुझे खांसी और सर्दी है। I have a bad cough and cold.
मला चक्कर येत आहे. मुझे चक्कर आ रहा है। I feel giddy.
माझे पोट खराब आहे. मेरा पेट खराब है। My stomach is upset.
मला मळमळते आहे. मेरा जी मितला रहा है। I feel like vomiting.
माझ्या मुलाला मार लागला आहे. मेरे बच्चे को चोट लग गई है। My child has hurt himself.
त्याला खांदेदुखीचा त्रास आहे. उसे कंधो में दर्द की शिकायत है। He has been complaining of a pain in the shoulder.
हे औषध दिवसातून किती वेळा घ्यायचे आहे? यह दवा दिन में कितनी बार लेनी है? How many times a day need I take this medicine?
ह्या गोळ्या मला किती दिवस घ्याव्या लागतील? मुझे ये गोलियां कितने दिन लेनी होंगी? For how many days should I take these pills?
मी काय खाणे योग्य ठरेल? खाने में क्या-क्या ले सकता (सकती) हूं? What should I eat?
ड्रेसिंगसाठी मला उद्या यायला हवे का? क्‍या पट्टी बंधवाने के लिए कल आना पड़ेगा? Should I come for a dressing tomorrow?
डिस्पेन्सरीतून मला औषधे मिळतील का? क्‍या दवा डिस्पेंसरी से मिल जाएगी? Should I get the medicine from the dispensary?
तुम्ही पेशंटला तपासायला घरी येऊ शकता का? क्‍या आप घर पर मरीज को देख सकते (सकती) हैं? Can you visit the patient at home?
 
दवाखान्यात अस्पताल में At a Hospital
मला माझ्या भावाला दवाखान्यात भर्ती करायचे आहे. मैं अपने भाई को अस्पताल में भर्ती कराना चाहता (चाहती) हूं। I want to admit my brother in the Hospital.
इमर्जन्सी विभाग कुठे आहे? एमर्जेंसी वार्ड कहां हैं? Where is the emergency ward?
ऑपरेशन थिएटर कुठे आहे? ऑपरेशन थिएटर किस ओर है? Which way is the operation theatre?
मला दातांच्या डॉक्टरकडे जायचे आहे. मुझे दांत के डॉक्टर से मिलना है। I want to see the dentist.
तज्ज्ञ येथे कोण-कोणत्या वारी येतात? यहां विशेषज्ञ किस-किस दिन आते हैं? On what days does the specialist come here?
मला खूप वेळ वाट पहावी लागणार आहे का? क्‍या मुझे काफी देर इंतजार करना पड़ेगा। Will I have to wait long?
औषधे कुठे मिळतील? दवा कहां मिलेगी? Where can I get the medicines?
पेशंटला भेटण्याची वेळ काय आहे? रोगियों से मिलने का समय क्‍या है? When can one visit the patient?
एक्स-रेसाठी कुठे जावे लागेल? एक्स-रे के लिए किधर जाना होगा? Where does one go for an X-ray?
इथे जवळपास औषधांचे एखादे दुकान आहे का? क्या यहां पास में दवा की कोई दुकान है? Is there a chemist shop nearby?
अँब्युलन्ससाठी कृपया फोन करा. एंबुलेंस के लिए फोन कर दीजिए। Please phone for the ambulance.
नर्स, डॉक्टरसाहेबांना जरा लवकर बोलवा ना! नर्स, डॉक्‍टर साहब को जरा जल्दी बुलवा दीजिए। Nurse, please send for the doctor urgently.
 
चष्मा तयार करणाऱ्याबरोबर चश्मा बनाने वाले के साथ At an Optician
तुम्ही डोळ्यांची तपासणीही करता का? क्या आप ऑखों की जांच भी करते हैं? Do you test eyesight?
मला या चष्म्यातून स्पष्ट दिसत नाही. इस ऐनक से मुझे साफ दिखाई नहीं देता। I can’t see quite clearly with these specs.
माझा चष्मा तुटला आहे. जरा ठीक करून द्या ना! मेरा चश्मा टूट गया है। इसे ठीक कर दीजिए। I have broken my glasses. Please mend it.
उन्हाच्या चष्म्याची किंमत किती आहे? धूप के चश्मे का क्या दाम है? How much does these sun glasses cost?
ह्या फ्रेमची किंमत काय? इस फ्रेम का क्या दाम है? How much does this frame cost?
मला यापेक्षा एक साइज लहान हवा आहे. मुझे इससे एक साइज छोटा चाहिए। I would like one size smaller than this.
मला गडद रंगाची फ्रेम पाहिजे. मुझे गहरे रंग का फ्रेम चाहिए। I would like a darker frame.
तुमच्याकडे फिक्कट रंगाच्या फ्रेम मिळतील का? क्‍या आपके पास हल्के रंग के फ्रेम मिल जाएंगे? Do you have light coloured frames?
मला दुसऱ्या वेगळ्या स्टाइलच्याही दाखवा. मैं कुछ और तरह की स्टाइल देखना चाहता (चाहती) हूं। I would like to see some other styles please?
ही फ्रेम कानाजवळ फार घट्ट होते. यह फ्रेम कानों में बहुत तंग है। This frame pinches over the ears.
ही फ्रेम जरा सैल आहे. यह फ्रेम कुछ ढीला है। The frame is a little loose.
तुम्ही काँटॅक्ट लेन्सही लावून देता का? क्‍या आप कांटेक्ट लेन्स भी लगवाते हैं? Do you also fit contact lenses?

3.8 पर्यटन / पर्यटन / TOURISM

टॅक्सीतून / स्कूटरवरून प्रवास टैक्सी / स्कूटर से यात्रा Travel by Taxi / Scooter
रेल्वे गाडीतून प्रवास रेल से यात्रा Travel by Train
बसमधून प्रवास बस से यात्रा Travel by Bus
विमानातून प्रवास हवाई जहाज से यात्रा Travel by Air
जहाजातून प्रवास समुद्री जहाज से यात्रा Travel by Sea
हमरस्त्याचा प्रवास सड़क यात्रा Travel by Road
हॉटेलात होटल में At a Hotel
रेस्तरांत रेस्तरां में At a Restaurant
 
टॅक्सीतून / स्कूटरवरून प्रवास टैक्सी / स्कूटर से यात्रा Travel by Taxi / Scooter
इथे टॅक्सी / स्कूटरच्या मिटरचा दर काय आहे? यहां टैक्सी / स्कूटर का मीटर रेट क्या है? What’s the taxi meter rate here?
टॅक्सीत किती माणसे बसू शकतात? टैक्‍सी में कितने लोग बैठ सकते हैं? How many can sit in the taxi?
ड्रायव्हर, गाडी इथेच थांबवा. ड्राइवर, गाड़ी यहीं रोक दो। Driver, stop here.
इथून डावीकडे घे, इधर से दाएं ले लो। Take a right turn here.
मिटर चालू कर. मीटर चला दो। Put the meter on.
व्हाया फोर्ट जाऊ. फ़ोर्ट होते हुए चलेंगे। We go via fort.
रेल्वेगाडी सुटायची वेळ झालीच आहे. रेल छूटने का समय हो ही गया है। It’s nearly time for the train.
जरा वेग पकड. लवकर चल. जरा जल्दी चलो। Can you go a little faster?
मिटर किती दाखवते आहे? मीटर में कितने पैसे हुए? What’s the meter reading?
सावकाश चल. रस्ता खराब आहे. धीरे चलाओ, रास्ता खराब है। Drive slow, the road is bad.
 
रेल्वेगाडीने प्रवास रेल से यात्रा Travel by Train
टॅक्सीवाले / स्कूटरवाले / रिक्षावाले, स्टेशनला येणार का? टैक्सीवाले / स्कूटरवाले / रिक्शेवाले, स्टेशन चलोगे? Taxi / Scooter / Rickshaw! Will you take me to the station?
नको. आम्हाला हमाल नको आहे. नहीं, कुली नहीं चाहिए। No, we don’t require any coolie.
हमाल, सामान उचल. कुली, सामान ले लो। Coolie, please pick up the baggage,
तुझा नंबर काय आहे? तुम्हारा नंबर क्‍या है? What’s your number?
किती झाले? कितना हुआ? How much?
हे फारच जास्त आहेत. यह तो बहुत ज्यादा हे। That’s too much.
मुंबईची गाडी आली का? क्‍या मुंबई की गाड़ी आ गई है? Has the train for Mumbai come in?
फ्रंटीयर मेल कुठल्या प्लॅटफॉर्मवरून सुटते? फ्रंटियर मेल किस प्लेटफॉर्म से छूटती है? What platform does the Frontier Mail leave from?
पंजाब मेल झाशीला थांबते का? क्‍या पंजाब मेल झांसी में रूकती है? Does the Punjab Mail stop at Jhansi?
अमृतसर एक्स्प्रेस केव्हा सुटते? अमृतसर एक्‍सप्रेस कब छूटती है? When does the Amritsar Express leave?
कानपूरला कोण-कोणत्या गाड्या जातात? कानपुर कौन-कौन सी गाडि़यां जाती है Which trains go to Kanpur?
गाडी वेळेवर आहे ना? क्‍या गाड़ी ठीक समय पर आ / जा रही है? Is the train on time?
गाडी लेट आहे का? क्‍या गाड़ी लेट है? Is the train late?
तिकिटघर कुठे आहे? टिकट घर कहां है? Where’s the booking office?
दुसऱ्या श्रेणीची तिकिटे कुठे मिळतील? दूसरे दर्जे का टिकट कहां मिलता है? Where can I get a second class ticket?
दुसऱ्या श्रेणीची दिल्लीची दोन तिकिटे द्या. कृपया दिल्ली के (लिए) दूसरे दर्जे के दो टिकट दें। Two second class tickets to Delhi, please.
मला नागपूरसाठी दोन स्लीपिंग बर्थ हवेत. मुझे नागपुर के लिए दो स्लीपर बर्थ चाहिए। I want two sleeping berths for Nagpur.
बेंगलोरसाठी पहिल्या श्रेणीचे भाडे किती आहे? बंगलौर के लिए पहले दर्जे का किराया कितना है? What’s the first class fare to Bangalore?
प्रतीक्षालय कुठे आहे? प्रतीक्षालय कहां है? Where’s the waiting room?
जरा आमच्या सामानाकडे लक्ष ठेवाल का? जरा हमारे सामान का ध्‍यान / ख्याल रखें। Please look after our luggage.
मला क्लोकरूममधे मोठे खोके ठेवायचे आहे. मुझे बड़ा बॉक्स सामानघर में रखना है। I want to put the big box in the cloakroom.
बाकी सामान माझ्यासोबत राहील. बाकी सामान मेरे साथ रहेगा। I will keep the rest of baggage with me.
इथे एखादे उपहारगृह आहे का? क्‍या यहां कोई रेस्तरां है? Is there a restaurant here?
ह्या डब्यात जागा नाही, पुढच्या डब्यात जा. इस डिब्बे में जगह नहीं है, आगे जाइए। There’s no room in this compartment. Try the next one.
माझी सीट रिझर्व्ड आहे. मेरी सीट रिज़र्व्ड है। I have a reserved seat.
हे माझे रिझर्वेशन तिकिट. यह मेरा रिज़र्वेशन टिकट है। Here’s my reservation ticket.
गाडीत भोजन-यान आहे का? क्‍या गाड़ी में भोजन-यान है? Is there a dining car on the train?
मी खिडकी उघडू शकतो / शकते का? क्‍या मैं खिड़की खोल सकता / सकती हूं? May I open the window, please?
मला पंखा बंद करायचा आहे. तुमची काही हरकत नाही ना? मैं पंखा बंद करना चाहता (चाहती) हूं, आपको कोई ऐतराज तो नहीं? Do you mind if I turn the fan off?
 
बसमधून प्रवास बस से यात्रा Travel by Bus
बस स्थानकाकडे जाणारा रस्ता जरा मला दाखवाल का? बस अड्डा किस तरफ है? Can you show me the way to the bus terminus?
बस स्टँड इथून किती दूर आहे? बस स्टैंड यहां से कितनी दूर है? How far is the bus stand from here?
तिकिटघर कुठे आहे? टिकटघर कहां (पर) है? Where’s the booking office?
तिकिट बसमधे मिळेल की तिकिटघरातून घ्यावे लागेल? टिकट बस में मिलेगा या टिकट घर में? Do I buy the ticket on the bus or at the booking office?
मला पुढच्या स्टॉपवर उतरायचे आहे. मुझे अगले स्‍टॅप पर उतरना है। I want to get off at the next stop.
कंडक्टर, लाल किल्ला आल्यावर मला सांगा. कंडक्‍टर, लाल किला आने पर मुझे बता देना। Conductor, please tell me when we get to the Red Fort.
जयपूरसाठी बस कुठून पकडू? जयपुर के लिए बस कहां से मिलेगी? Where do I catch the bus for Jaipur?
मेरठला जायला बस बदलावी लागेल का हो? क्या मेरठ जाने के लिए बस बदलनी पड़ेगी? Does one have to change bus for Meerut?
ही बस कालकाला जाईल का? क्या यह बस कालका जाएगी? Is this the bus for Kalka?
मसुरीला जायला किती वेळाच्या अंतराने बस निघते? मसूरी के लिए बस कितनी-कितनी देर में छूटती है? How often does the bus leave for Mussoorie?
 
विमान प्रवासात संभाषण हवाई जहाज से यात्रा Travel by Air
इंडियन एयरलाइन्सचे ऑफिस किती दूर आहे? इंडियन एयरलाइन्स का दफ्तर कितनी दूर है? How far is the Indian Airlines Office?
चेन्नैसाठी विमान किती वाजता निघते. चेन्नई के लिए हवाई जहाज कब जाएगा? What time does the Chennai plane leave?
हे विमान थेट कोलकात्याला जाईल का? क्‍या यह उड़ान सीधे कोलकाता जाएगी? Is this a direct flight for Kolkata?
हे विमान न थांबता थेट बेंगलूरुला जाईल की चेन्नैला जाऊन मग जाईल? क्या यह उड़ान सीधे बेंगलुरू जाएगी या चेन्नै होकर जाएगी? Is the Bangalore flight non-stop or does it go via Chennai?
मुंबईचे विमान आज लेट येत आहे का? क्‍या मुंबई वाला हवाई जहाज आज देर से आ रहा है? Is the Mumbai plane arriving late today?
विमानतळावर पोहोचायला किती वेळ लागेल? हवाई अड्डा पहुंचने में कितना समय लगेगा? How long does it take to get to the airport?
एका तिकिटावर किती वजनाचे सामान न्यायला परवानगी आहे? एक टिकट पर कितने वजन का सामान ले जा सकते हैं? What is the free baggage allowance?
मला कोच्चीसाठी विमानाचे एक तिकिट हवे आहे. मुझे कोच्चि के लिए हवाई जहाज़ का एक टिकट बुक करना है। I would like to book a flight to Kochi.
मी शाकाहारी आहे. मैं शाकाहारी हूं I am vegetarian.
आपण आगऱ्याला किती वाजता पोहोचू? हम आगरा कितने बजे उतरेंगे At what time do we land at Agra?
 
जहाजातून प्रवास समुद्री जहाज से यात्रा Travel by Sea
जपानसाठी जहाज किती-किती वेळाने जाते? जापान के लिए जहाज / जलयान किस-किस दिन जाता है? How often does the ship for Japan sail?
गोव्यासाठी स्टीमर कोणत्या डॉकवरून जाते? गोआ के लिए स्टीमर किस डॉक से जाएगा? From which dock will the steamer for Goa leave from?
मला समुद्रप्रवासात मळमळत आहे. मेरा पानी में जी मितला रहा है। I am feeling seasick.
लिंबू कुठे मिळेल? नींबू कहां मिलेगा? Where can I get a lemon?
मी प्रथम श्रेणीतून प्रवास करीत आहे. मैं पहले दर्जे में यात्रा कर रहा (रही) हूं। I am travelling in first class.
मी डेकवरून प्रवास करीत आहे. मैं डेक पर यात्रा कर रहा (रही) हूं। I am travelling on deck.
ह्यानंतर कोणते बंदर येईल? इसके बाद कौन-सा बंदरगाह आएगा? Which port do we touch next?
ह्या जहाजात किती डेक आहेत? इस जहाज में कितने डेक हैं? How many decks do you have in this ship?
बंदराच्या जवळपास तू एखादे चांगले हॉटेल सांगू शकशील का? क्‍या तुम बंदरगाह के आसपास कोई अच्छा होटल बता सकते हो? Can you suggest me a good hotel around the port?
मी सामानाचे पैसे भरले आहे. मैंने सामान का भाड़ा दे दिया है। I have paid for the luggage.
 
हमरस्त्यावरून प्रवास सडक यात्रा Travel by Road
जरा मला मदत कराल का? क्‍या आप मेरी मदद करेंगे (करेंगी)? Can you help me, please?
हा रस्ता कनॉट प्लेसला जातो का? क्‍या यह सड़क कनॉट प्लेस जाती है Is this the right way to Connaught Place?
मला राजघाटावर जायचे आहे. मैं राजघाट जाना चाहता (चाहती) हूं। I want to go to Rajghat.
बसस्टॉप कुठे आहे? बस स्टॉप कहां है? Where’s the bus stop?
ही बस ओखल्याला जाते का? क्‍या यह बस ओखला जाएगी? Does this bus go to Okhla?
इथून चांदणी चौकात कसे जाता येईल? यहां से चांदनी चौक कैसे जाना चाहिए? How does one go to ChandniChowk from here?
कुतुब मिनारला कोणती बस जाते? कुतुब मीनार कौन-सी बस जाती है? Which bus goes to the QutubMinar?
इथे कुठे कॉफी / चहा मिळेल का? यहां कहीं कॉफी / चाय मिलेगी? Can one get some tea / coffee here?
जवळपास कुठे पिण्याचे पाणी मिळेल का? आसपास कहीं पीने का पानी मिल सकता है? Can I get some drinking water around here?
आसपास कुठे सार्वजनिक स्वच्छतागृह आहे का? क्या आसपास कहीं टॉयलेट है? Is there a public convenience around here?
ह्या भागात एखादे हॉटेल आहे का? क्या आसपास कोई होटल है? Is there a hotel in this area?
 
होटेलात होटल में At a Hotel
एखादा खोली रिकामी आहे का? क्या कोई कमरा खाली है? Is there a room available here?
सिंगल रूमचे भाडे काय आहे? सिंगल रूम का किराया क्या है? What are the charges for a single room?
जरा माझे सामान 6 नंबरच्या रूममधे घेऊन चल. जरा मेरा सामान कमरा नंबर छह में ले चलो। Please take my luggage to Room No.6.
कृपया माझा नाश्ता खोलीत पाठवा. मेरा नाश्ता कमरे में भेज दीजिए। Please send my breakfast up to my room.
मी साधारण एक तासभर बाहेर जात आहे मैं लगभग एक घंटे के लिए बाहर जा रहा (रही) हूं। I am going out for an hour or so.
माझा फोन तर नाही ना आला? मेरा कोई फोन तो नहीं आया? Was there a telephone call for me?
माझ्या नावे काही पत्र आले आहे का? क्‍या मेरे नाम कोई पत्र आया है? Is there a letter for me?
कोणी भेटायला आले तर त्यांना माझ्या खोलीत पाठवा. कोई मिलने आए तो मेरे कमरे में भेज दें। Please send my visitors u to my room.
मला गरम पाणी हवे आहे. मुझे गरम पानी चाहिए। I would like some hot water, please.
मला थोडा-सा बर्फ हवा आहे. मुझे थोड़ी-सी बर्फ चाहिए। I would like some ice.
मला माझा सकाळचा चहा 7 वाजता हवा आहे. मुझे सुबह सात बजे चाय चाहिए। I would like my morning tea at 7 o’clock.
मला उद्या सकाळी पाच वाजता उठवा. मुझे कल सुबह पांच बजे जगा दीजिएगा। I want to be woken up at 5 tomorrow morning.
मी उद्या सकाळी नऊ वाजता हॉटेल सोडेन. मैं कल सुबह नौ बजे होटल छोड़ दूंगा। I am checking out at 9 tomorrow
जरा लवकर आटपा. आम्हाला उशीर होतोय. जल्दी कीजिए, हमें देर हो रही है। Could you hurry up Please? We are getting late.
 
रेस्टॉरेंटमधे रेस्तरां में At a Restaurant
मेनू घेऊन ये. मेनू ले आओ। Get me the menu.
साखर वेगळी आण. चीनी अलग से लाना। Please bring the sugar separately.
नाश्त्यामध्ये काय-काय आहे? नाश्ते में क्या - क्या है? What do you have in snacks?
एक ग्लास थंड पाणी घेऊन ये। एक गिलास ठंडा पानी ले आओ। May I have a glass of cold water?
हे शाकाहारी भोजन आहे क क्‍या यह शाकाहारी भोजन है? Is this dish vegetarian?
पोरा, मला एक कप चहा आण. बैरा, एक कप चाय ले आओ। Bearer, bring me a cup of tea.
आणखी एक प्लेट भात आणा. एक प्लेट चावल और लाइए। Another plate of rice. Please.
मला एक काड्याची पेटी मिळेल का? आपके पास माचिस होगी? May I have a match-box please?
मी हा अँश ट्रे घेऊ शकतो का? क्‍या मैं यह ऐश-ट्रे ले सकता हूं? May I have this ash-tray please?
हा पदार्थ खूप तिखट आणि मसालेदार आहे का? क्या यह व्‍यंजन बहुत तीखा और मसालेदार है? Is this dish very hot and spicy?
कृपया मिरची घालू नका. कृपया मिर्च मत डालिए। No chillies, please.
पेपर नॅपकिन मिळेल का? क्‍या पेपर नैपकिन मिलेगा? May I have a paper napkin?
तुम्ही माझे बिल तयार कराल का? क्‍या आप मेरा बिल तैयार करवा देंगे? Could you have my bill ready, please?

3.9 परिचित व्यक्तीला भेटल्यावर / किसी परिचित के साथ भेंट / Visiting Acquaintance

या ना! बसा. आइए बैठिए। Please come in! Do sit down!
मी तुमच्यासाठी काय करू शकते? मेरे योग्य कोई सेवा? Is there anything I can do for you?
सहजच तुम्हाला भेटायला म्हणून आलो / आले. दर्शन करने चला आया (चली आई)। I’ve just come by to see you.
अशीच आलो / आले. यों ही चला आया (चली आई)। I just stopped by.
एक छोटेसे काम घेऊन आलोय / आलेय. एक काम से आया (आई) हूं। I’ve come to ask a small favour.
तुम्ही चहा घ्याल की काही थंड? आप चाय लेंगे (लेंगी) या ठंडा? Would you like a cup of tea or a cold drink?
मला एक ग्लास पाणी मिळेल का? क्‍या मुझे एक गिलास पानी मिलेगा? May I have a glass of water, please?
तुम्ही लंच / डिनर इथेच करा. / तुम्ही दोन्ही वेळचे जेवण इथेच करा. आप लंच / डिनर यहीं कर लीजिए! Do stay for lunch / dinner!
माफ करा. धन्यवाद! (मला नाही वाटत, मी थांबू शकेन!) क्षमा कीजिए। धन्‍यवाद। (मुझे नहीं लगता, मैं रुक पाउँगा।) Do excuse me. (I don’t think I can stay).
जशी तुमची इच्छा / मर्जी. जैसी आपकी इच्‍छा ! As you please!
कधी तरी वेळ काढून जरूर या आणि भेटा. कभी हमारे यहां अवश्‍य दर्शन दीजिए। Do come and visit us sometime.
मी निघतो / निघते आता. अच्छा. नमस्ते. मैं अब चलूंगा (चलूंगी) / आज्ञा दीजिए / अच्‍छा, नमस्ते। I must go now.

3.10 अन्य / अन्य / Others

वेळ – तास – दिवस समय / घंटे / दिन Time - Hour - Day
हवामान मौसम Weather
 
वेळ / तास / दिवस समय / घंटे / दिन Time / Hour / Day
किती वाजले आहेत? क्‍या समय हुआ है? What’s the time?
दहा वाजून वीस मिनिटे झाली आहेत. दस बजकर बीस मिनट हुए हैं। It’s twenty past ten,
अकरा वाजायला दहा मिनिटे कमी आहेत. ग्यारह बजने में दस मिनट बाकी हैं। Its ten minutes to eleven.
साडे पाच वाजले आहेत. साढ़े पांच बजे हैं। It is five thirty.
मला सकाळी लवकर उठायची सवय नाही. मुझे सुबह जल्दी उठने की आदत नहीं है। I’m not used to getting up early in the morning.
आज सोमवार आहे. आज सोमवार है। Today is Monday.
मी उद्या तुम्हाला फोन करेन. मैं कल आपको फोन करुंगा (करुंगी)। I shall ring you up tomorrow.
मी काल घरी नव्हतो / नव्हते. कल मैं घर पर नहीं था / थी। I was not at home yesterday.
मी परवा अमेरिकेला परत चाललो / चालले आहे. मैं परसों अमेरिका लौट रहा / रही हूं। I will be returning to America the day after tomorrow.
परवा सुट्टी ही का? क्‍या परसों छुट्टी थी? Was it a holiday the day before yesterday?
ह्या आठवड्यात फार व्यग्र असेन इस सप्‍ताह में बहुत व्यस्त रहूंगा (रहूंगी)। I’ii be very busy this week.
तो पुढच्या महिन्यात चेन्नैला चालला आहे. वह अगले महीने चेन्नै जा रहा है। He is going to Chennai next month.
मी काही दिवसांपूर्वी वाराणसीला गेलो होतो / गेले होते. मैं कुछ दिन पहले वाराणसी गया था (गई थी)। I went to Varanasi a few days ago.
मी काही दिवसांनंतरच येऊ शकतो / शकते. मैं कुछ दिन बाद ही आ सकता (सकती) हूं। I can come only after a few days.
मी आत्ता एका फार महत्त्वाच्या कामासाठी चाललो / चालले आहे. मैं अभी एक बहुत जरूरी काम से जा रहा (रही) हूं। Just now I’m off on a very important job.
सप्रू हाउसमधे दर रविवारी मुलांच्या फिल्म दाखविल्या जातात. सप्रू हाउस में हर रविवार को बच्चों की फिल्मे दिखाई जाती हैं। Children’s films are shown every Sunday at Sapru House.
हे प्रदर्शन सोमवारी आणि बुधवारी बंद असते. यह प्रदर्शनी सोमवार और बुधवार को बंद रहती है। This exhibition remains closed on Mondays and Wednesdays.
टूरिस्ट बस आठवड्यातून दोन वेळा उटीला जाते. टूरिस्ट बस हफ्ते में दो बार ऊटी जाती है। The tourist bus leaves for Ooty twice a week.
ताज एक्स्प्रेस रोज सकाळी दिल्लीहून आगऱ्याला जाते. ताज एक्सप्रेस रोज सुबह दिल्‍ली से आगरा जाती है। Taj Express leaves Delhi for Agra every morning.
 
हवामान मौसम Weather
दिल्लीत ह्या वेळी हवामान कसे आहे? दिल्ली में इस समय मौसम कैसा है? What’s the weather in Delhi like at present?
मसूरी ह्या दिवसांत थंड असते. मसूरी में इन दिनों ठंड पड़ती है। Mussoorie will be cold this time of the year.
धुक्यामुळे लांबवरचे काही दिसू शकत नाही. कुहरे के कारण दूर तक दिखाई नहीं देता। You can’t see very far because of the fog.
खूप थंडी आहे. बहुत सर्दी है। It’s very cold.
ऊन फार कडक आहे. धूप बहुत तेज है। The sun is very strong.
आज फार गरम आहे. आज बहुत गर्मी है। It’s very hot today.
जूनमधे हवामान फार वाइट असते. जून में मौसम बहुत खराब रहता है। In June, the weather is very bad.
हवा फार जोराची आहे. हवा बहुत तेज है। It’s very windy.
आज ढगाळ हवामान आहे. बादल छाएं हुए हैं। It’s cloudy.
वादळ येणार आहे. खिडक्या बंद करा. आंधी आने वाली है। खिड़कियां बंद कर दीजिए। There’s a dust storm coming. Shut the windows.
गारा पडत आहेत. ओले पड़ रहे हैं। There’s a hail storm.
पाऊस पडू शकतो, छत्री सोबत न्या. वर्षा / बूंदाबांदी हो सकती है। छाता लेते जाइए। It looks like rain. Take an umbrella with you.

 

******************************


धडा ४ / अध्याय 4

बँकिंग हिंदी / बैंकिंग हिंदी / Banking Hindi

4.1 सामान्य बँकिंग विषयावर वार्तालाप / सामान्य बैंकिंग विषय पर वार्तालाप / Dialogues on General Banking

4.1.1 ग्राहक व बँक अधिकारी ह्यांच्यात बँकेचे खाते उघडण्यासंदर्भात वार्तालाप / ग्राहक तथा बैंक अधिकारी के बीच बैंक खाता खोलने संबंधी वार्तालाप / Dialogues regarding opening Bank accounts between Customer and Bank Officer

 
ग्राहक महाशय, नमस्कार.
ग्राहक महोदय, नमस्‍कार।
बँक अधिकारी नमस्कार. बोला, काय काम आहे?
बैंक अधिकारी नमस्‍कार। बोलिए, आपको क्‍या चाहिए?
ग्राहक महाशय, मला बँकेत खाते उघडायचे आहे.
ग्राहक महोदय, मुझे बैंक खाता खोलना है।
बँक अधिकारी बँक खाते? आधीपासून आपले बँकेत खाते नाही का?
बैंक अधिकारी बैंक खाता? क्‍या आपका पहले से बैंक खाता नहीं है?
ग्राहक नाही साहेब.
ग्राहक नहीं साहब।
बँक अधिकारी ठीक आहे. तुम्हाला कशासाठी बँकेत खाते उघडायचे आहे? बचत करायची आहे, व्यापार करायचा आहे की पैसे साठवून ठेवायचे आहेत?
बैंक अधिकारी ठीक है। आपको किस लिए बैंक खाता चाहिए? बचत करने या व्‍यापार के लिए अथवा पैसे जमा करके रखने के लिए?
ग्राहक साहेब, मी याच भागात एका घरात भाड्याने राहतो. आजूबाजूच्या मोठ्या घरांमधून त्यांच्या कारच्या / घराच्या साफसफाईचे काम करतो. मला माझ्या पगाराच्या बचतीसाठी बचत खाते उघडायचे आहे. हल्ली असे ऐकले आहे की एलपीजी गॅसची सब्सिडीही बँकेत खात्यावरच जमा होते.
ग्राहक साहब, मैं इसी इलाके के एक घर में किराए पर रहता हूँ। आस-पास के बड़े घरों में उनकी कार / घर की सफाई का काम करता हूँ। मुझे अपने वेतन की बचत के लिए बचत बैंक खाता खोलना है। आज कल मैं सुन रहा हूँ कि एलपीजी गैस की सब्सिडी भी बैंक खाते में ही जमा होती है।
बँक अधिकारी अगदी बरोबर. मी तुम्हाला प्रधानमंत्री जन-धन योजनेच्या अंतर्गत असलेले बचत बँक खाते उघडण्याच्या अर्जाचा फॉर्म देतो. तुम्हाला ह्या योजनेच्या सुविधांबद्दल माहिती आहे ना?
बैंक अधिकारी बिलकुल सही। मैं आपको प्रधान मंत्री जन धन योजना के अधीन बचत बैंक खाता खोलने का आवेदन पत्र देता हूँ। क्‍या आपको इस योजना की सुविधाओं की जानकारी है?
ग्राहक नाही. कृपया सांगाल का?
ग्राहक जी नहीं। कृपया समझाइए।
बँक अधिकारी ह्या योजनेमध्ये ग्राहक कुठल्याही बँकेत झिरो बॅलन्स खाते उघडू शकतो. खातेदाराला 30000/- रुपयांचे जीवन विमा कव्हर मिळते. खातेदाराला एक रुपे डेबिट (एटीएम) कार्ड दिले जाते ज्यासोबत एक लाख रुपयांचा दुर्घटना विमा कव्हरही मिळते. सहा महिन्यांपर्यंत खाते सक्रिय राहून त्यात बचत ठेवल्यास खातेदार 5000/- रु. चा ओव्हरड्राफ्ट म्हणजे कर्ज घेऊ शकतो.
बैंक अधिकारी इस योजना के अधीन ग्राहक किसी भी बैंक में ज़ीरो बैलेन्‍स खाता खोल सकते हैं। खातेदार को रु.30000/- का जीवन बीमा कवर मिलता है। खातेदार को रुपे डेबिट (एटीएम) कार्ड दिया जाएगा जिसके साथ 1लाख रु. का दुर्घटना बीमा कवर भी मिलता है। छ: महीनों तक खाते में सक्रिय परिचालन करते हुए बचत रखने पर खातेदार रु.5000/- का ओवरड्राफ्ट यानी ऋण ले सकेगा।
ग्राहक बरं. साहेब, मला सांगा जर अचानक मला पैशांची गरज भासली तर ते कसे मिळतील?
ग्राहक अच्‍छा। साहब मैं जानना चाहता हूँ कि अचानक मुझे पैसे की ज़रूरत पड़ी तो कैसे मिलेगा?
बँक अधिकारी तुम्हाला रुपे डेबिट कार्ड दिले जाईल. तुम्ही कोणत्याही एटीएम मशीनमधून आपल्या खात्यावरचे पैसे काढू शकता. दुकानांमध्ये लावलेल्या पीओएस मशीनमध्ये कार्डाचा उपयोग करून बिलेसुद्धा भरू शकता.
बैंक अधिकारी आपको रुपे डेबिट का‍र्ड दिया जाएगा। आप किसी भी एटीएम मशीन से अपने खाते से पैसे निकाल सकते हैं। दुकानों में लगी पीओएस मशीनों में कार्ड का प्रयोग करके बिलों का भुगतान भी कर सकते हैं।
ग्राहक आपला आभारी आहे, साहेब! खाते उघडण्याच्या ह्या अर्जासोबत मला कोणकोणती कागदपत्रे द्यावी लागतील?
ग्राहक धन्‍यवाद। साहब। खाता खोलने के इस आवेदन के साथ मुझे क्‍या-क्‍या दस्‍तावेज़ प्रस्‍तुत करने हैं?
बँक अधिकारी तुमचे फोटो आयडी कार्ड उदा. निवडणूक मतदार ओळखपत्र; आधार कार्ड किंवा ड्रायव्हिंग लायसेन्सची फोटोप्रत; तसेच तुमचे पासपोर्ट आकाराचे 2 फोटो द्यावे लागतील.
बैंक अधिकारी आपके फोटो आई डी कार्ड जैसे कि चुनाव मतदाता पहचान पत्र (वोटर आईडी), आधार कार्ड या ड्राइविंग लाइसेन्‍स की फोटो प्रति। इसके साथ आपको दो पासपोर्ट आकार के फोटो देने होते हैं।
ग्राहक ठीक आहे. माझ्याकडे आधार कार्ड आहे. मी त्याच्या फोटोप्रतीसोबत माझे 2 पासपोर्ट आकाराचे फोटो देतो.
ग्राहक जी, मेरे पास आधार कार्ड है। मैं उसकी फोटो प्रति के साथ मेरे 2 पासपोर्ट आकार के फोटो देता हूँ।
बँक अधिकारी खाते उघडण्यासाठी अर्जाच्या फॉर्मवर बँकेच्या याच शाखेतील तुमच्या ओळखीच्या एखाद्या खातेदाराचीही सही घ्यावी लागेल.
बैंक अधिकारी खाता खोलने के आवेदन प्रपत्र में इसी बैंक शाखा में खाता रखने वाले आपके किसी परिचित व्‍यक्ति के भी हस्‍ताक्षर लेने होंगे।
ग्राहक बरं. मी माझ्या एका परिचिताकडून / मित्राकडून सही घेतो. त्यांचे खाते याच शाखेत आहे.
ग्राहक जी। मैं अपने परिचित / मित्र जिनका इस बैंक शाखा में खाता हैं, उनसे हस्‍ताक्षर लेता हूँ।
बँक अधिकारी मग हा घ्या अर्जाचा फॉर्म! नीट भरून आवश्यक कागदपत्रांसोबत दाखल करा. तुमच्याकडून नमुना सह्याही घेतल्या जातील. त्यासाठी नमुना सहीचा फॉर्मही भरून द्या.
बैंक अधिकारी तो यह लीजिए आवेदन प्रपत्र। कृपया इसे भरकर आवश्‍यक दस्‍तावेज़ सहित प्रस्‍तुत कीजिए। आप से नमूना हस्‍ताक्षर भी लिए जाएंगे। इसलिए नमूना हस्‍ताक्षर प्रपत्र भी भरकर दें।
ग्राहक धन्यवाद.
ग्राहक धन्‍यवाद महोदय।

4.1.2 बँकेतील खात्यावर रक्कम भरण्याबाबत ग्राहक व बँक अधिकाऱ्यामधील वार्तालाप / ग्राहक तथा बैंक अधिकारी के बीच बैंक खाते में नकदी जमा करने संबंधी वार्तालाप / Dialogues regarding deposit of cash in Bank accounts between Customer and Bank Officer

ग्राहक नमस्कार।
ग्राहक महोदय, नमस्‍कार।
बँक अधिकारी नमस्कार. बोला.
बैंक अधिकारी नमस्‍कार। बोलिए।
ग्राहक साहेब. माझे या शाखेत बचत बँक खाते आहे. खात्याचा नंबर...... आहे. मला माझ्या खात्यावर 5000/- रु. जमा करायचे आहे. मी पहिल्यांदाच बँकेत खात्यावर पैसे जमा करायला आलो आहे. मला जरा सांगाल का पैसे जमा करायला काय करावे लागेल?
ग्राहक जी, मेरा इस बैंक शाखा में बचत बैंक खाता है। खाता संख्‍या .........। मुझे अपने खाते में रु.5000/- जमा करने हैं। मैं पहली बार बैंक खाते में पैसा जमा करने आया हूँ। कृपया आप मुझे जमा करने की प्रक्रिया बताएं।
बँक अधिकारी ठीक आहे. तुमचे पासबुक कुठे आहे, दाखवा.
बैंक अधिकारी अच्‍छा। आपका बैंक पास-बुक दिखाइए।
ग्राहक हे घ्या माझे पासबुक.
ग्राहक यह लीजिए, मेरा बैंक पास-बुक।
बँक अधिकारी ठीक आहे. पैसे जमा करायच्या स्लिप्स तिथे ठेवल्या आहेत. त्यातून एक स्लिप घेऊन आपले नाव, खाते क्रमांक, रक्कम वगैरे भरा आणि कॅश काऊंटरवर पैसे जमा करा. स्लिपच्या पाठीमागे जमा केल्या जाणाऱ्या रकमेचे डिनोमिनेशन संबंधीचे विवरणही भरा.
बैंक अधिकारी ठीक है। पैसा जमा करने के लिए जमा पर्ची वहाँ रखी हुई है। उसमें से एफ पर्ची लेकर आप अपना नाम, खाता नंबर, रक़म आदि भरकर कैश काउंटर पर पैसा जमा कर दें। पर्ची के पीछे जमा की जाने वाली राशि की मूल्‍य वर्ग (डिनोमिनेशन) संबंधी सूचना भी भरें।
ग्राहक बरं. धन्यवाद.
ग्राहक जी। धन्‍यवाद।
बँक अधिकारी ऐका. खात्यात पैसे जमा करण्याचा आणखी एक विकल्प आहे. कँश काऊंटरच्या समोर ठेवलेल्या कियोस्क यंत्राद्वारेही तुम्ही पैसे जमा करू शकता.
बैंक अधिकारी सुनिए, खाते में पैसा जमा करने के लिए एक और विकल्‍प है। कैश काउंटर के सामने उधर रखे हुए कियोस्‍क मशीन में भी आप पैसा जमा कर सकते हैं।
ग्राहक यंत्रातून कसे पैसे भरायचे?
ग्राहक मशीन में पैसे कैसे जमा करेंगे?
बँक अधिकारी यंत्रात सूचना क्षेत्रीय भाषेत, हिंदीत व इंग्रजीत असतील. तुम्ही त्या यंत्राच्या मॉनिटरमध्ये आपला बँक खाता नंबर द्या. त्यानंतर जमा केली जाणारी रक्कम लिहा. पैसे भरण्यासाठी असलेल्या खालच्या ट्रेमध्ये नोटा एका मागे एक ठेवा. यंत्र स्वत:च त्या नोटा आत घेईल. रक्कम बरोबर असेल तर यंत्र तुम्हाला पैसे जमा केल्याची एक पावतीही देते.
बैंक अधिकारी मशीन में अनुदेश क्षेत्रीय भाषा, हिंदी तथा अंग्रेज़ी में होंगे। आप उस मशीन के मॉनिटर में अपना बैंक खाता नंबर दें। उसके बाद जमा की जाने वाली राशि दें। नीचे पैसे फीड करने वाली ट्रे में रुपए नोट एक के बाद एक रखें। मशीन स्‍वयं उसे अंदर ले लेता है। राशि सही होने पर मशीन आपको जमा रसीद भी देता है।
ग्राहक धन्यवाद! कॅश काऊंटरच्या रांगेत वाट पाहत राहण्यापेक्षा मी कियोस्क यंत्राचाच वापर करेन.
ग्राहक धन्‍यवाद महोदय। कैश काउंटर की कतार में इंतजार करने के बजाय मैं कियोस्‍क मशीन का ही प्रयोग करूंगा।
बँक अधिकारी यंत्राद्वारे पैसे जमा करण्यासाठी कुठल्याही प्रकारच्या मदतीसाठी तुम्ही आमच्या स्टाफशी संपर्क साधू शकता. पैसे जमा केल्यानंतर शेवटच्या काऊंटरवर जाऊन तुम्ही आपल्या पासबुकात प्रविष्टी करून घेऊ शकता.
बैंक अधिकारी मशीन में पैसा जमा करने में किसी प्रकार की सहायता के लिए आप हमारे स्‍टाफ से संपर्क कर सकते हैं। पैसा जमा करने के बाद अंतिम काउंटर जाकर आप अपने बैंक पास बुक में प्रविष्टि करवा सकते हैं।
ग्राहक धन्यवाद महाशय।
ग्राहक जी धन्यवाद।

4.1.3 बँकेच्या खात्यातील रक्कम काढण्याबाबत ग्राहक व बँक अधिकाऱ्यामधील वार्तालाप / ग्राहक तथा बैंक अधिकारी के बीच बैंक खाते से नकदी आहरित करने संबंधी वार्तालाप

ग्राहक नमस्कार.
ग्राहक महोदय, नमस्‍कार।
बँक अधिकारी नमस्कार, बोला.
बैंक अधिकारी नमस्‍कार। बोलिए।
ग्राहक साहेब. माझे या शाखेत बचत बँक खाते आहे. खात्याचा नंबर...... आहे. मला माझ्या खात्यातून 5000/- रु. काढायचे आहेत. मी पहिल्यांदाच बँकेतील खात्यातून पैसे काढायला आलो आहे.
ग्राहक जी, मेरा इस बैंक शाखा में बचत बैंक खाता है। खाता संख्‍या .........। मुझे अपने खाते से रु.5000/- निकालने हैं। मैं बैंक खाते से पहली बार रुपए निकालने आया हूँ।
बँक अधिकारी ठीक आहे. तुम्ही तुमचं पासबुक दाखवता का?
बैंक अधिकारी अच्‍छा। आप अपना बैंक पास-बुक दिखाइए।
ग्राहक हे घ्या माझे पासबुक.
ग्राहक यह लीजिए, मेरा बैंक पास-बुक।
बँक अधिकारी तुम्ही चेकबुक सुविधा नाही घेतली?
बैंक अधिकारी क्‍या आपने चेक बुक की सुविधा नहीं ली है?
ग्राहक नाही.
ग्राहक जी नहीं।
बँक अधिकारी डेबिट कार्ड किंवा एटीएम कार्ड तरी घेतले असेल!
बैंक अधिकारी डेबिट कार्ड अथवा एटीएम कार्ड तो लिया होगा?
ग्राहक हो. पण मी एटीएममध्ये पाच वेळा डेबिट कार्डाचा उपयोग केला आहे. आता एटीएममधून पैसे काढले तर पैसे कापले जातील, म्हणून काऊंटरवर पैसे काढायला आलो आहे.
ग्राहक जी हां। लेकिन मैंने एटीएम मशीन में पांच बार डेबिट कार्ड का प्रयोग कर लिया है। आगे एटीएम से पैसे निकालने पर कटौती हो सकती है। इसलिए बैंक काउंटर से पैसे लेने आया हूँ।
बँक अधिकारी ही घ्या पैसे काढण्याची स्लिप. ह्यात आपले नाव, बँक खाते नंबर, काढली जाणारी रक्कम लिहून सही करा.
बैंक अधिकारी यह लीजिए। आहरण पर्ची। इसमें आप अपना नाम, बैंक खाता नंबर, आहरण की जाने वाली राशि लिखकर हस्‍ताक्षर करें।
ग्राहक ठीक आहे. धन्‍यवाद!
ग्राहक जी। धन्‍यवाद।
बँक अधिकारी पैसे काढण्याच्या स्लिपच्या मागेही सही करा.
बैंक अधिकारी कृपया आहरण पर्ची के पीछे भी हस्‍ताक्षर करें।
ग्राहक ठीक आहे. (स्लिप भरून झाल्यावर) ही घ्या स्लिप. मी पुढे-मागे दोन्ही ठिकाणी सह्याही केल्या आहेत.
ग्राहक ठीक है। (पर्ची भरने के बाद) महोदय कृपया यह लीजिए। मैंने आगे और पीछे दोनों जगह हस्‍ताक्षर भी कर दिये हैं।
बँक अधिकारी छान! हे टोकन घ्या आणि कॅश काऊंटरच्या समोर खुर्चीवर बसा. आपला टोकन नंबर पुकारल्यावर काऊंटरवर जाऊन पैसे घ्या.
बैंक अधिकारी जी। यह टोकन लीजिए और कैश काउंटर के सामने लगी कुर्सी पर बैठें। आपका टोकन नंबर बुलाए जाने पर काउंटर पर जाकर राशि प्राप्‍त करें।
ग्राहक धन्‍यवाद महाशय।
ग्राहक धन्‍यवाद महोदय।

4.1.4 बँकेच्या कर्जाबाबत बँक कर्मचारी व बँक अधिकारी यांच्यातील वार्तालाप / बैंक कर्मचारी तथा बैंक अधिकारी के बीच बैंक ऋण संबंधी वार्तालाप

सोहन नमस्ते, साहब!
सोहन साहबजी! नमस्ते।
बँक अधिकारी नमस्कार सोहन, कैसे हो? काल बँकेतील तुझा पहिलाच दिवस होता. कसा गेला?
बैंक अधिकारी नमस्कार। और सोहन कैसे हो? बैंक में कल तुम्हारा पहला दिन कैसे बीता?
सोहन छान गेला सर! काल तर तुम्ही डेबिट – क्रेडिट आणि अकाउंट कसा उघडायचा ते सांगितले होते. आता आज हे शिकवा की कर्ज घेण्यासाठी काय-काय करावे लागते. कुठली कागदपत्रे द्यावी लागतात.
सोहन अच्छा बीता सर। कल तो आपने डेबिट क्रेडिट व अकाउंट कैसे खोलना है यह बताया था। अब यह बताइए कि ऋण लेने के लिए क्या - क्या करना पड़ता है? कौन-कौन से दस्तावेज देने पडते हैं?
बँक अधिकारी हे बघ सोहन, तुला कोणते कर्ज हवे आहे त्यावर हे अवलंबून आहे. तरीही मी सांगतो – कर्जाच्या अर्जासोबत एनओसी, तारण म्हणजे जर तुम्ही कर्ज फेडू शकला नाहीत तर त्याऐवजी बँकेला देण्यासाठी काही संपत्ती असली पाहिजे म्हणजे ती संपत्ती तुम्ही बँकेला कर्जाच्या परतफेडीच्या रूपात देऊ शकाल.
बैंक अधिकारी देखो सोहन! यह तो उस इस पर निर्भर करता है कि तुम्हें कौन - सा ऋण चाहिए। फिर भी मैं बताता हूँ - ऋण आवेदन के साथ एनओसी, संपार्श्विक प्रतिभूति [collateral security] यानी कि आप यदि ऋण नहीं चुकाते हैं तो उसके बदले बैंक के पास देने के लिए कुछ संपत्ति होनी चाहिए ताकि आप वह बैंक को ऋण चुकाने के तौर पर दे सके।
सोहन जर माझ्याकडे काहीच संपत्ती नसेल तर?
सोहन यदि मेरे पास कुछ संपत्ति न हो तो?
बँक अधिकारी मग तुम्ही सोने किंवा अन्य कोणतीही बहुमूल्य वस्तूही बँकेत ठेऊ शकता... आणि हो, याबरोबरच तुम्हाला एका गँरेंटरचीही आवश्यकता आहे.
बैंक अधिकारी तो तुम सोना या अन्य कोई बहुमूल्य वस्तु भी बैंक में रख सकते हो और हाँ इसके साथ तुम्हें एक गारंटर की भी जरूरत पडेगी।
सोहन ती कशाला? मी तर माझी संपत्ती तुमच्याकडे ठेवत आहे आणि मी कर्ज घेतले आहे तर ते मी फेडणारच नं!
सोहन वो क्यों? मैं तो अपनी संपत्ति आपके पास रख रहा हूँ न और मैंने ऋण लिया है तो उसे चुकाऊंगा भी न।
बँक अधिकारी अरे सोहन, प्रत्येक कर्जदार हेच म्हणतो. पण बँकेची वसूली होणे बँकेसाठी महत्त्वाचे आहे. एवढे सगळे करूनही आजकाल बैंकेच्या पैशाचा परतावा होत नाही. पुष्कळ वेळा लोक फसवतात. म्हणूनच बँकेला परतफेडीच्या दृष्टीने हे सगळे करावे लागते. हं...तर मी सांगत होतो की एका गॅरेंटरचीही आवश्यकता असते.
बैंक अधिकारी देखो सोहन! हर उधारकर्ता यही कहता है पर बैंक तो अपनी चुकौती चाहेगा। इतना सब करने के बावजूद भी बैंक का पैसा आजकल चुकता नहीं हो पा रहा है। लोग अक्सर धोखा दे जाते हैं। इसलिए बैंक को यह सब चुकौती के तरीके अपनाने पड़ते हैं। हाँ तो मैं कह रहा था कि एक गारंटर की भी जरूरत होती है।
सोहन ती कशाला?
सोहन वो क्यों?
बँक अधिकारी कारण तुम्ही जर कर्ज फेडू शकला नाहीत तर तुमच्या ऐवजी कुणी दुसरी व्यक्ती कर्जफेडीची गॅरेंटी देईल.
बैंक अधिकारी वो इसलिए कि तुम यदि ऋण चुका नहीं पाए तो कोई दूसरा व्यक्ति तुम्हारे बदले ऋण चुकाने की गारंटी देगा।
सोहन कर्ज मी घ्यायचे आणि फेडायचे दुसऱ्यानेच?
सोहन ऋण मैं लूँ और चुकाए कोई दूसरा?
बँक अधिकारी बरोबर. आज-काल फसवणुकीच्या या जमान्यात कर्जदार कधी-कधी जी संपत्ती आनुषंगिक तारण म्हणून दाखवतात ती संपत्ती दिलेल्या पत्त्यावर नसतेच. गॅरेंटरपण तोतया असतो. त्यामुळे खाते एनपीए बनतात.
बैंक अधिकारी हाँ! आजकल के इस धोखाधड़ी के जमाने में उधारकर्ता तो कभी-कभी जो संपत्ति, संपार्श्विक प्रतिभूति के रूप में दिखाते हैं वह संपत्ति दिये गये पते पर होती ही नहीं, गारंटर भी झूठा निकलता है, परिणाम स्वरूप खाता एनपीए बन जाता है।

4.1.5 मुदत ठेवीच्या संदर्भात बँक कर्मचारी व बँक अधिकारी यांच्यातील वार्तालाप / बैंक कर्मचारी तथा बैंक अधिकारी के बीच सावाधि जमा [Fixed Deposit] संबंधी वार्तालाप

सोहन बरं साहेब. बँकेत ठेव ठेवताना मुदत ठेवीसाठी काय-काय करावे लागते, जरा सांगाल का?
सोहन अच्छा सर! ये बताइए कि बैंक में पैसा जमा करना अर्थात सावधि जमा [Fixed Deposit] करने के लिए क्या करना पड़ता है?
बँक अधिकारी त्यासाठी एक अर्ज करावा लागतो. त्यात जमा केली जाणारी रक्कम, किती दिवसांसाठी ठेवायची आहे तो अवधी लिहावा लागतो. तुम्ही अगदी 7 दिवसांपासून 10 वर्षांपर्यंत मुदत ठेव ठेवू शकता.
बैंक अधिकारी उसके लिए एक आवेदन पत्र देना पड़ता है जिसमें आपको जमा की जाने वाली राशि, कितने दिनों के लिए उसे जमा करना है उसकी अवधि बतानी होती है। आप 7 दिन से लेकर उसे 10 वर्ष तक सावधि जमा कर सकते हैं।
सोहन जर मला त्यापूर्वी मधेच पैशांची गरज पडली तर?
सोहन यदि मुझे इन पैसों की बीच में ही जरूरत पड़ जाए तो?
बँक अधिकारी तर त्या तारखेपर्यंत त्या रकमेवर जेवढे व्याज जमा होईल त्याचा हिशेब करून तुम्हाला ती रक्कम बँक व्याजासहित परत करेल.
बैंक अधिकारी तो बैंक उस तारीख तक उस राशि पर जितना ब्याज होगा उतना हिसाब कर बैंक आपको वह राशि सूद समेत वापस दे देगा।
सोहन कर्ज घेण्याबाबत आणि मुदत ठेवींबाबत सविस्तर माहिती दिल्याबद्दल आभार!
सोहन ऋण लेने और सावधि जमा के बारे में विस्तार से बताने के लिए धन्यवाद।

4.2 आर्थिक साक्षरता व आर्थिक समावेश / वित्तीय साक्षरता और वित्तीय समावेशन / Financial Literacy and Financial Inclusion

4.2.1 रिझर्व्ह बँकेच्या अधिकाऱ्यांसोबत चर्चा / रिज़र्व बैंक अधिकारी के साथ बैंकों की बातचीत

बँक अधिकारी सर, कृपया मला अग्रणी बँक योजना आणि त्याच्या कार्यपद्धतीबद्दल माहिती द्या.
बैंक अधिकारी सर, कृपया मुझे अग्रणी बैंक योजना और इसकी कार्य-प्रणाली के बारे में जानकारी दें।
रिझर्व्ह बँक अधिकारी अग्रणी बँक योजनेअंतर्गत जिल्ह्यातील कुठल्या तरी एका बँकेची अग्रणी बँक म्हणून निवड केली जाते. तिचे मुख्य काम म्हणजे कर्ज उपलब्ध करून देणाऱ्या संस्था आणि सरकारी विभाग यांच्यामध्ये समन्वय साधणे. जेणे करून प्राथमिकताप्राप्त क्षेत्र आणि इतर क्षेत्रांसाठी बँकेची कर्जे उपलब्ध व्हावीत.
रिज़र्व बैंक अधिकारी अग्रणी बैंक योजना के तहत जिले में किसी एक बैंक को अग्रणी बैंक के रूप में चयन किया जाता है और उनका मुख्य कार्य ऋण उपलब्ध कराने वाली संस्थाओं और सरकार / सरकारी विभागों के बीच समन्वय स्थापित करना है ताकि प्राथमिकता प्राप्त क्षेत्रों तथा अन्य क्षेत्रों के लिए बैंक-ऋण उपलब्ध हो सके।
बँक अधिकारी सर, ही योजना कशी लागू करतात.
बैंक अधिकारी सर, इस योजना को कैसे लागू किया जाता है?
रिझर्व्ह बँक अधिकारी ब्लॉक पातळीवर ही योजना लागू करण्यासाठी ब्लॉक स्तरीय बैंकर समिती (Block Level Bankers’ Committee) आणि जिल्हा पातळीवर जिल्हा सल्लागार समिती स्थापन करण्यात आली आहे. ब्लॉक स्तरीय बैंकर समिती असा एक फोरम आहे जो कर्ज देणाऱ्या संस्था आणि विभिन्न कार्यक्षेत्रांत कार्यरत एजन्सींमधे समन्वय साधते आणि ब्लॉक पातळीवर कर्ज योजना (Block Credit Plan) तयार करते. बँकांचे कर्ज कार्यक्रम कार्यान्वित करण्यात काही परिचालनसंबंधी समस्या येत असतील तर त्यांचे निराकरण करते.
रिज़र्व बैंक अधिकारी ब्लॉक स्तर पर इस योजना को लागू करने के लिए ब्लॉक स्तरीय बैंकर्स समिति (Block Level Bankers’ Committee) और जिला स्तर पर जिला परामर्शदात्री समिति (District Consultative Committee)का गठन किया गया है। ब्लॉक स्तरीय बैंकर्स समिति एक ऐसा फोरम है जो ऋण देने वाली संस्थाओं और विभिन्न कार्य-क्षेत्रों में काम कर रही एजेन्सियों के बीच समन्वय स्थापित करता है और ब्लॉक स्तर पर ऋण योजना (Block Credit Plan)तैयार करता है। बैंकों के ऋण कार्यक्रम को लागू कराने में आ रही परिचालनगत समस्याओं का समाधान करता है।
बँक अधिकारी सर, जिल्हा सल्लागार समिती कशी असते आणि तिचे कार्य काय?
बैंक अधिकारी सर, जिला परामर्शदात्री समिति क्या है और कैसे कार्य करती है?
रिझर्व्ह बँक अधिकारी हा बँकर आणि सरकारी एजन्सी / विभागांसाठी जिल्हा पातळीवरचा एक कॉमन फोरम आहे. ह्यात कर्ज-ठेवी यांचे गुणोत्तर, वार्षिक कर्ज योजना उद्दिष्ट, शाखा विस्तार, स्वसहायता समूह बँक लिंकेज कार्यक्रम, विभेदक व्याज दर कर्जे, डेरी आणि मत्स्यपालनासाठी कर्जे, प्रधानमंत्री जन-धन योजना, प्रधानमंत्री चलन योजना, वित्तीय साक्षरता, ग्रामीण स्वनियोजित प्रशिक्षण संस्थांची (आरएसईटीआय) योजना, सरकार प्रायोजित योजना, सूक्ष्म, लघु आणि मध्यम उद्योजकांना वित्तपुरवठा, शैक्षणिक कर्जांची प्रगती, प्राधान्यप्राप्त क्षेत्रांना व समाजातील दुर्बल घटकांना कर्जांची उपलब्धता इत्यादी बाबींवर सविस्तर चर्चा केली जाते.
रिज़र्व बैंक अधिकारी यह बैंकर्स और सरकारी एजेन्सियों / विभागों के लिए जिला स्तर पर एक आम फोरम है जिसमें ऋण-जमा अनुपात, वार्षिक ऋण योजना उद्दिष्ट, शाखा विस्तार, स्वयं सहायता समूह बैंक लिंकेज कार्यक्रम, विभेदक ब्याज दर ऋण, डेरी और मत्स्यपालन के लिए ऋण, प्रधानमंत्री जन धन योजना, प्रधानमंत्री मुद्रा योजना, वित्तीय साक्षरता, ग्रामीण स्वनियोजित प्रशिक्षण संस्थानों (आरएसईटीआई) का प्रदर्शन, सरकार प्रायोजित योजनाएं, सूक्ष्म, लघु और मध्यम उद्यम का वित्तपोषण, शिक्षा ऋण की प्रगति, प्राथमिकता प्राप्त क्षेत्रों तथा समाज के कमजोर वर्ग को ऋण उपलब्धता आदि मदों पर विस्तार से चर्चा की जाती है।
बँक अधिकारी धन्यवाद सर, हल्ली आर्थिक साक्षरता शिबिराच्या आयोजनासंदर्भात काही सुधारित मार्गदर्शी सूचना दिल्या गेल्या आहेत काय?
बैंक अधिकारी धन्यवाद सर, क्या हाल में वित्तीय साक्षरता शिविर आयोजन के संबंध में कोई संशोधित दिशानिर्देश जारी किया गया है?
रिझर्व्ह बैंक अधिकारी होय. सुधारित दिशानिर्देशांनुसार सर्व आर्थिक साक्षरता केंद्रांना व ग्रामीण शाखांना तीन महिन्यांच्या आत तीन टप्प्यांत आर्थिक साक्षरता शिबिरे आयोजित करायची आहेत. विभिन्न आर्थिक सेवांबद्दल तसेच व्यक्तिगत आर्थिक योजनांबद्दल सामान्य जनतेमध्ये जागरूकता आणणे ह्याचा मुख्य उद्देश आहे. शिबिरांध्ये आर्थिक योजना, जमा-खर्चाचा अंदाज, बचत, वित्तीय ताळेबंद, बँकेत पैसे जमा करण्याचे फायदे, व्यवसाय प्रतिनिधीबद्दल लोकांचे विचार, औपचारिक व अनौपचारिक कर्जांतील फरक, कर्ज घेण्यामागील उद्देश, व्याज आणि कर्जाचे प्रकार इ. विषयांवर चर्चा केली जावी आणि आयसीटी यंत्राद्वारे पैसे कसे जमा करावेत व काढावेत याचा डेमो दाखविण्यात येईल.
रिज़र्व बैंक अधिकारी जी हां। संशोधित दिशानिर्देश के अनुसार सभी वित्तीय साक्षरता केंद्रों और ग्रामीण-शाखाओं को तीन महीने के भीतर तीन चरणों में वित्तीय साक्षरता शिबिर आयोजित करने हैं। इसका मुख्य उद्देश्य आम जनता के बीच विभिन्न वित्तीय सेवाओं और व्यक्तिगत वित्तीय योजनाओं के बारे में जागरूकता लाना है। शिविरों में वित्तीय योजना, आय-व्यय का आकलन, बचत, वित्तीय लेखाजोखा, बैंक में पैसे जमा करने के लाभ, कारोबार प्रतिनिधि के बारे में लोगों के विचार, औपचारिक और अनौपचारिक ऋण में अंतर, ऋण लेने के उद्देश्य, ब्याज और ऋण के प्रकार आदि विषयों की चर्चा की जाए और आईसीटी मशीन के माध्यम से किस प्रकार पैसे जमा और आहरण किए जाते हैं, इसका डेमो प्रदर्शित किया जाएगा।
बँक अधिकारी धन्यवाद सर, आम्ही ह्या महिन्याच्या शेवटच्या आठवड्यात एका वित्तीय साक्षरता शिबिराचे आयोजन करत आहोत. तुम्ही सादर आमंत्रित आहात.
बैंक अधिकारी धन्यवाद सर, हम इस महीने के अंतिम सप्ताह में एक वित्तीय साक्षरता शिबिर का आयोजन कर रहे हैं जिसमें आप सादर आमंत्रित हैं।

4.2.2 बँक अधिकाऱ्यासोबत एका गावकऱ्याचा संवाद / बैंक अधिकारी के साथ ग्रामवासी की बातचीत
(गावात आयोजित एका आर्थिक साक्षरता शिबिराचे दृश्य. ह्यात रिझर्व्ह बँकेच्या अधिकाऱ्यांसोबत विभिन्न बँकांचे, राज्य सरकारचे पदाधिकारी, बिगर-सरकारी संघटना, शाळा-कॉलेजचे विद्यार्थी-विद्यार्थिनी व मोठ्या संख्येने ग्रामीण जनता सामिल आहे.)
(गांव में आयोजित एक वित्तीय साक्षरता शिविर का दृश्य जिसमें रिज़र्व बैंक के अधिकारियों के साथ-साथ विभिन्न बैंकों, राज्य सरकार के पदाधिकारियों, गैर-सरकारी संगठनों, स्कूल-कॉलेजों के छात्र / छात्राओं तथा बड़ी तादाद में ग्रामीण जनता शामिल हैं)

सुरेश बाबू नमस्कार साहेब. कृपया आम्हाला जरा ह्या शिबिराची माहिती द्या ना!
सुरेश बाबू नमस्कार प्रबंधक साहब, कृपया हमें इस शिविर के बारे में जानकारी दें।
बँक अधिकारी ठीक आहे. सुरेश बाबू, तुम्हाला तर माहितच आहे सरकारने सगळ्या लोकांना बँकिंग सेवेशी जोडण्यासाठी पुढाकार घेतला आहे. बँकिंगच्या भाषेत ह्याला आर्थिक समावेश म्हणतात. ह्यामध्ये बँकिंग सेवेपासून वंचित व कमी उत्पन्न असलेल्या वर्गातील लोकांना खूप कमी खर्चात आर्थिक सेवा उपलब्ध करून दिल्या जातात.
बैंक अधिकारी जी सुरेश बाबू, आप तो जानते हैं सरकार ने देश के सभी लोगों को बैंकिंग सेवा से जोड़ने के लिए पहल शुरू कर दी है। इसे बैंकिंग भाषा में वित्तीय समावेशन कहा जाता है। इसके अंतर्गत बैंकिंग सेवा से वंचित और कम आय वर्ग के लोगों को अल्प खर्च पर वित्तीय सेवाएं उपलब्ध कराया जाता है।
सुरेश बाबू म्हणजे आमच्या गावातपण आता बँकेची शाखा उघडली जाणार आहे का?
सुरेश बाबू तो क्या हमारे गांव में भी बैंक की शाखा खुलने जा रही है?
बँक अधिकारी हे पाहा सुरेश बाबू, प्रत्येक गावात बँकेची शाखा उघडणे साधन-सामग्री आणि फायद्याच्या दृष्टीने व्यावहारिक नाही. म्हणून ज्या ठिकाणी बँक शाखा नाहीत त्या ठिकाणांवर बँका आपला व्यवसाय प्रतिनिधीच्या रूपाने एका वैकल्पिक व्यवस्थेच्या माध्यमातून आपली बँकिंग सेवा पोहोचवित आहेत.
बैंक अधिकारी देखिए सुरेश बाबू, प्रत्येक गांव में बैंक-शाखा खोलना संसाधन और लाभ की दृष्टि से व्यावहारिक नहीं है। इसलिए बैंक अपने कारोबार प्रतिनिधि के रूप में एक वैकल्पिक व्यवस्था के माध्यम से जिन जगहों पर बैंक-शाखाएं नहीं हैं उन जगहों तक अपनी बैंकिंग सुविधाएं पहुंचा रहे हैं।
सुरेश बाबू छान. ही तर योग्यच व्यवस्था आहे. आता जरा आम्हाला प्रधान मंत्री जन-धन योजनेबद्दल सांगा नं!
सुरेश बाबू अच्छा, यह तो उचित व्यवस्था है। अब जरा हमें प्रधान मंत्री जन धन योजना के बारे में बता दें।
बँक अधिकारी प्रधानमंत्री जन-धन योजना एक राष्ट्रीय मिशन आहे. ह्याचा उद्देश आहे देश-भरातील सर्व कुटुंबांना बैँकिंग सुविधा उपलब्ध करून द्यायच्या आणि प्रत्येक कुटुंबाचे बँक खाते उघडायचे! ह्या योजनेचे सहा स्तंभ आहेत. पहिला- सर्वांना बँकिंग सुविधा उपलब्ध झाल्या असल्याची खात्री करून घेणे, दुसरा- खाते उघडल्यापासून 6 महिन्यानंतर 5000/- रु.च्या ओव्हरड्राफ्ट सहित मूलभूत बँक खाते आणि 1 लाख रुपयांच्या दुर्घटना विमा कव्हर सहित रुपे डेबिट कार्ड उपलब्ध करून देणे, तिसरा- आर्थिक साक्षरता, चौथा- ओव्हरड्राफ्ट खात्यात पैसे फेडण्यात चूक झाल्यास त्याला कव्हर करण्यासाठी क्रेडिट गॅरंटी फंडाची स्थापना, पाचवा, सूक्ष्म बीमा आणि सहावा आहे असंगठित क्षेत्रासाठी स्वावलंबनासारखी पेन्शन योजना.
बैंक अधिकारी प्रधानमंत्री जन-धन योजना एक राष्ट्रीय मिशन है। इसका उद्देश्य देश भर के सभी परिवारों को बैंकिंग सुविधाएं मुहैया कराना है और हर परिवार का बैंक खाता खोलना है। इस योजना के छह स्तम्भ हैं। पहला, बैंकिंग सुविधाओं तक सबकी पहुंच सुनिश्चित करना। दूसरा, खाते खोलने के छह महीने बाद 5000 रुपये के ओवरड्राफ्ट के साथ बुनियादी बैंक खाते और एक लाख रुपये के दुर्घटना बीमा कवर के साथ रुपे डेबिट कार्ड उपलब्ध कराना। तीसरा, वित्तीय साक्षरता। चौथा, ओवरड्राफ्ट खातों में पैसे लौटाने में चूक होने पर इसे कवर करने के लिए क्रेडिट गारंटी फण्ड की स्थापना। पांचवां, सूक्ष्म बीमा और छठा है, असंगठित क्षेत्र के लिए स्वावलम्बन जैसी पेन्शन योजना।
सुरेश बाबू प्रबंधक महाशय, रुपे कार्ड आणि किसान क्रेडिट कार्ड एकसारखेच आहे का?
सुरेश बाबू प्रबंधक महोदय, क्या रुपे-कार्ड और किसान क्रेडिट कार्ड एक जैसे काम करते हैं?
बँक अधिकारी नाही, सुरेश बाबू. किसान क्रेडिट कार्ड आणि रुपे कार्ड दोन्ही वेगवेगळ्या गोष्टी आहेत. बँक खरीप, रब्बी आणि इतर आवश्यकता ध्यानात घेऊन एक वित्तपुरवठ्याचे प्रमाण तयार करते आणि शेताच्या आकारानुसार शेतकऱ्यांना कर्ज देते. ह्या खात्याला आधी आम्ही नकदी कर्ज खाते म्हणायचो आणि आता ह्याच्या बदललेल्या सुधारित रूपालाच किसान क्रेडिट कार्ड म्हणतात. रुपे-डेबिट कार्ड भारताचे स्वत:चे देशी डेबिट कार्ड आहे. देश-भरातील कोणत्याही एटीएम मशीनमधून पैसे काढण्यासाठी ह्याचा उपयोग केला जाऊ शकतो. आता तर दुकानांमधील अधिकांश पीओएस मशीनमधेही याचा वापर करता येतो.
बैंक अधिकारी नहीं सुरेश बाबू। किसान क्रेडिट कार्ड और रूपे-कार्ड दोनों अलग-अलग चीजें हैं। बैंक खरीफ, रबी और अन्य जरूरतों को ध्यान में रखकर एक वित्तपोषण की मात्रा (Scale of Finance) तैयार करता है और खेत के आकार के अनुसार किसानों को ऋण देता है। इस खाते को पहले हम नकदी ऋण खाता कहते थे और अब इसके बेहतर रूप को किसान क्रेडिट कार्ड कहते हैं। रुपे-डेबिट कार्ड भारत का अपना घरेलू डेबिट कार्ड है जिसे देश के सभी एटीएम मशीनों से पैसे निकालने के लिए इस्तेमाल किया जा सकता है। अब तो दुकानों के अधिकांश पीओएस मशीनों में भी इसे स्वीकार किया जा रहा है।
सुरेश बाबू महाशय, आता जरा अटल पेन्शन योजनेबद्दल आम्हाला माहिती द्या.
सुरेश बाबू महोदय, अब जरा अटल पेन्शन योजना के बारे हमें जानकारी दें।
बँक अधिकारी हल्लीच भारत सरकारने अटल पेन्शन योजना सुरू केली आहे. ह्या योजनेच्या अंतर्गत 18 ते 40 वर्षे वयाच्या नागरिकांनी आपल्या वयाच्या 60व्या वर्षांपर्यंत दरमहा आपल्या सोयीनुसार एक निश्चित रक्कम आपल्या पेन्शन योजनेत जमा करायची असते. 60 वर्ष वय झाल्यावर त्यांना दरमहा 1000/- रुपयांपासून 5000/- रुपयांपर्यंत पेन्शन मिळू शकते.
बैंक अधिकारी हाल ही में भारत सरकार ने अटल पेन्शन योजना शुरू की है। इस योजना के तहत 18 से 40 साल की आयु के नागरिक को अपने 60वें साल तक प्रति माह अपनी सुविधानुसार एक निश्चित रक़म अपनी पेन्शन योजना में जमा करनी होगी। 60 साल होने पर उन्‍हें प्रति माह रु.1000/- से रु.5000/- तक की पेंशन मिलेगी।
सुरेश बाबू प्रबंधक महाशय, आता तर आम्हालाही बँकांशी जोडले गेल्यामुळे सर्व प्रकारच्या आर्थिक सेवांचा लाभ मिळेल. सामान्यांसाठी खरोखरच ही एक नवीन सुरुवात आहे. धन्यवाद.
सुरेश बाबू प्रबंधक महोदय, अब तो हमें भी बैंकों से जुड़कर सभी प्रकार की वित्तीय सेवाओं का लाभ मिलेगा। आम जनता के लिए वाकई यह एक नयी शुरुआत है। धन्‍यवाद।

4.3 बँकेच्या सामान्य प्रशासनावर वार्तालाप / बैंक के सामान्य प्रशासन विषय पर वार्तालाप / Dialogues on Banking General Administration

4.3.1 शिस्तभंगाच्या कारवाईसंबंधी वार्तालाप / अनुशासनिक कार्रवाई संबंधी बातचीत / Dialogues regarding Disciplinary action

रमेश सुरक्षा गार्ड रामलाल यादवला बँकेने दंड केला आहे हे खरे आहे का?
रमेश क्या यह सच है कि सुरक्षा गार्ड रामलाल यादव को बैंक की ओर से दंडित किया गया है।
समीर होय. अंतिम आदेशाच्या तारखेपासून एक वर्षासाठी त्याचा मूळ पगार एका स्तराने कमी केला आहे.
समीर हाँ। उसके मूल वेतन को अंतिम आदेश की तारीख से एक वर्ष के लिए एक स्तर घटा दिया गया है।
रमेश शिस्तसंबंधी डेस्क अशाप्रकारे कोणालाही दंड देऊ शकते का?
रमेश क्या अनुशासन डेस्क इस प्रकार किसी को कोई भी दंड दे सकता है?
समीर असे नाही. रामलाल यादव यांनी स्टाफ विनियम 1948 च्या तरतूदीअंतर्गत असलेल्या नियमांचे उल्लंघन केले आहे. त्याच्या वर्तनाला दुराचरण मानले गेल्यामुळे त्यांना दंड केला गेला आहे.
समीर ऐसा नहीं है। रामलाल यादव ने स्टाफ विनियम 1948 के प्रावधानों के अंतर्गत उल्लिखित नियमों का उल्लंघन किया है। उनके आचरण को कदाचार पाया गया। इसलिए उन्हें दंड दिया गया।
रमेश पण हा कुठला न्याय? दोन माणसांचे आपसात भांडण होते, त्यातील एक आधी जाऊन तक्रार करतो आणि दुसऱ्याला शिक्षा ठोठावली जाते.
रमेश पर भला यह क्या बात हुई, दो लोग आपस में झगड़ा करें। उसमें से कोई एक पहले जाकर शिकायत कर दे और दूसरे को सजा सुना दी जाए।
समीर असे मुळीच नाही. तू फक्त भांडण आणि दंड अशा दोनच गोष्टी पहात आहेस. पण ह्या दोन्हीच्या मधे एक मोठी प्रक्रिया आहे. त्यात हे पाहिले जाते की आरोपी खरोखरच दोषी आहे की नाही. दोषी आढळल्यावरच त्याला दंड दिला जातो.
समीर ऐसा नहीं है। तुम सिर्फ झगड़ा और दंड को देख रहे हो। लेकिन इसके बीच एक लंबी प्रक्रिया है जिसमें यह पता लगाया जाता है कि आरोपी वास्तव में दोषी है या नहीं। दोषी पाए जाने पर ही उसे दंड दिया जाता है।
रमेश मोठी प्रक्रिया? मला तर वाटायचे की फक्त कोर्टातच शिक्षा देण्यासाठी मोठी लांबलचक प्रक्रिया चालते. कचेरीतही असे घडते?
रमेश लंबी प्रक्रिया? मुझे तो लगता था कि सिर्फ न्यायालय में ही सजा सुनाने से पहले लंबी प्रक्रिया चलती है। क्या कार्यालय में भी ऐसा होता है?
समीर अगदी! शिस्तसंबंधी डेस्क त्यांच्याकडे आलेल्या तक्रारींवर पूर्ण कारवाई करते.
समीर बिलकुल। अनुशासन डेस्क प्राप्त शिकायत पर पूरी कार्रवाई करता है।
रमेश मला ह्या प्रक्रियेबद्दल जरा माहिती द्याल का? मला फार उत्सुकता आहे त्याबद्दल.
रमेश मुझे इस प्रक्रिया के बारे में बताओगे? मैं जानने के लिए उत्सुक हूँ।
समीर अवश्य सांगेन. एखादी तक्रार आल्यावर सगळ्यात आधी आरोपीकडून स्पष्टीकरण मागवले जाते. स्पष्टीकरण जर समाधानकारक नसेल तर त्याला कारणे द्या नोटीस दिली जाते. तेही समाधानकारक नसेल तर आरोपपत्र पाठविले जाते. इथूनच शिस्तभंगाची कारवाई सुरू होते.
समीर जरूर। कोई शिकायत प्राप्त होने पर सबसे पहले आरोपी से स्पष्टीकरण मांगा जाता है। स्पष्टीकरण से संतुष्ट न होने पर उसे कारण बताओ नोटिस जारी किया जाता है और उससे भी संतुष्ट न होने पर आरोप पत्र जारी किया जाता है। यहीं से अनुशासनिक कार्रवाई शुरू होती है।
रमेश म्हणजे त्याला शिक्षा दिली जाते?
रमेश अर्थात् उसे सजा सुना दी जाती है?
समीर नाही. इथून पुढे तर शिस्तभंगाची कारवाई सुरू होते. ह्यानंतर तपास केला जातो. सक्षम प्राधिकारी तपासासाठी एक तपासणी अधिकारी आणि एक प्रस्तुती अधिकारी नेमतो. तपासाचे निष्कर्ष प्राप्त झाल्यावर सक्षम प्राधिकारी अनंतिम आदेश काढतो.
समीर नहीं। यहाँ से तो अनुशासनिक कार्यवाही शुरू होती है। इसके बाद जांच की जाती है। सक्षम प्राधिकारी जाँच के लिए एक जाँच अधिकारी और एक प्रस्तुतकर्ता अधिकारी नियुक्त करता है। जाँच के परिणाम प्राप्त होने के बाद सक्षम प्राधिकारी अस्थायी आदेश जारी करता है।
रमेश म्हणजे आदेश एकदाच दिला जात नाही का?
रमेश तो क्या आदेश एक बार में जारी नहीं किया जाता?
समीर नाही
समीर नहीं।
रमेश का?
रमेश क्यों?
समीर आरोपी कर्मचाऱ्याला आपले म्हणणे मांडण्यासाठी पुरेशी संधी दिली जाते. अस्थायी आदेशावर समाधानी नसल्यास आरोपी तसा अर्ज करू शकतो. त्याच्या अर्जावर विचार केला जातो व तो योग्य आढळल्यास आदेशात बदल केला जातो. त्यानंतर अंतिम आदेश दिला जातो.
समीर आरोपी कर्मचारी को अपनी स्थिति स्पष्ट करने के पर्याप्त मौके दिए जाते हैं। अनंतिम आदेश से संतुष्ट न होने पर आरोपी अपना आवेदन प्रस्तुत कर सकता है। उससे प्राप्त आवेदन पर विचार किया जाता है और उचित लगने पर आदेश में संशोधन किया जाता है। इसके बाद अंतिम आदेश जारी किया जाता है।
रमेश आरोपी कुणाची मदत घेऊ शकतो का?
रमेश क्या आरोपी किसी से सहयोग ले सकता है?
समीर जरूर घेऊ शकतो. आरोपीला आवश्यक वाटले तर तो कारवाईच्या सुरुवातीपासूनच विपक्ष प्रतिनिधीच्या रूपात कुणाचीही मदत घेऊ शकतो.
समीर बिलकुल। यदि आरोपी चाहे तो वह कार्यवाही के आरंभ से ही विपक्ष प्रतिनिधि के रूप में किसी से सहयोग प्राप्त कर सकता है।
रमेश जर आरोपी अंतिम आदेशावरही समाधानी नसेल तर?
रमेश यदि आरोपी अंतिम आदेश से भी संतुष्ट न हो तो?
समीर तर तो अपीलीय प्राधिकाऱ्याकडे अपील करू शकतो. अपीलीय प्राधिकारी मामल्याशी संबंधित सर्व रिपोर्ट्सचा अभ्यास करतो आणि अपीलावर विचार करतो. योग्य वाटल्यास तो अंतिम आदेशात बदल करू शकतो किंवा आहे तसाही ठेवू शकतो. त्यांचा निर्णय अंतिम मानला जातो.
समीर तो वह अपीलीय प्राधिकारी को अपील कर सकता है। अपीलीय प्राधिकारी मामले से संबंधित सभी रिपोर्टों का अध्ययन करता है और अपील पर विचार करता है। उचित पाए जाने पर वह अंतिम आदेश में संशोधन करता है अन्यथा उसे यथावत रखता है। उनका निर्णय अंतिम होता है।
रमेश ही प्रक्रिया तर नामी आहे.
रमेश यह प्रक्रिया तो प्रशंसनीय है।
समीर नक्कीच. ही संपूर्ण प्रक्रिया नैसर्गिक न्यायाच्या तत्त्वावर आधारित आहे.
समीर हाँ। यह पूरी प्रक्रिया नैसर्गिक न्याय के सिद्धांतों पर आधारित है।
रमेश खरंच. ही प्रक्रिया न्यायाची आहे. एवढी महत्त्वाची माहिती दिल्याबद्दल धन्यवाद!
रमेश सचमुच, यह प्रक्रिया न्यायपूर्ण है। इतनी महत्वपूर्ण जानकारी साझा करने के लिए धन्यवाद।

4.3.2 प्रशासन डेस्कसंबंधी वार्तालाप / प्रशासन डेस्क संबंधी बातचीत / Dialogues regarding Administration Desk

रमाशंकर काय चाललंय सौमित्र?
रमाशंकर क्या कर रहे हो सौमित्र?
सौमित्र सर, तुम्ही जे मास्टर परिपत्रक दिले होते ते वाचतोय.
सौमित्र सर, आपने जो मास्टर परिपत्र दिया था उसे पढ़ रहा हूँ।
रमाशंकर फार छान! ते वाचल्यामुळे तुला खूप माहिती मिळेल. तुझी ह्या विभागात नेमणूक केली गेली आहे तर तुला ह्याबद्दल माहिती असणे आवश्यक आहे.
रमाशंकर बहुत अच्छा। इसे पढ़ने से तुम्हे काफी जानकारी मिलेगी तुम्हें इस विभाग में पदस्थापित किया गया है तो तुम्हें इसके बारे में जानना चाहिए।
सौमित्र होय सर.
सौमित्र जी सर।
रमाशंकर पण ते हळूहळू आवडीने वाच. तशीही बँकेत तुझी नियुक्ती 15 दिवसांपूर्वीच झाली आहे.
रमाशंकर लेकिन इसे धीरे-धीरे अपनी रुचि से पढ़ो। वैसे भी बैंक में तुम्हारी नियुक्ति 15 दिनों पहले ही हुई है।
सौमित्र ठीक आहे.
सौमित्र जी।
रमाशंकर सौमित्र, एक नवा कर्मचारी आज ह्या कचेरीत रुजू झाला आहे. एक कार्यालय आदेश काढायचा आहे. तू करू शकशील का?
रमाशंकर सौमित्र, एक नए कर्मचारी ने आज इस कार्यालय में कार्यभार संभाला है। एक कार्यालय आदेश जारी करना है। क्या तुम कर सकोगे?
सौमित्र हो सर.. मी एखादा जुना आदेश पाहून तयार करायचा प्रयत्न करेन.
सौमित्र जी सर.. मैं कोई पुराना आदेश देखकर तैयार करने की कोशिश करता हूँ।
रमाशंकर त्याची गरज नाही. मी तुला एकदा शिकवतो. मी सांगतो तसे तू टाइप करत जा. तू मराठी भाषी आहेस. तुला देवनागरीत टाइप करायला येते ना?
रमाशंकर उसकी जरूरत नहीं है। एक बार मैं तुम्हें सिखा देता हूँ। मैं बोलता हूँ तुम टाइप करते जाओ। तुम मराठी भाषी हो। क्या तुम्हें देवनागरी में टाइप करना आता है?
सौमित्र हो सर. मी इनस्क्रिप्टमधे टाइप करायला शिकलो आहे.
सौमित्र जी सर। मैंने इन्सक्रिप्ट में टाइप करना सीखा है।
रमाशंकर उत्तम!
रमाशंकर बहुत बढ़िया।
सौमित्र सर, वर्ड फाइल उघडली आहे.
सौमित्र सर, वर्ड फाइल खोल लिया।
रमाशंकर आधी वर भारतीय रिझर्व्ह बँकेचा लोगो लाव. त्यानंतर लिही ‘मानव संसाधन प्रबंध विभाग, भुवनेश्वर’. आणि हो.. हे सगळे पानाच्या मधोमध हवे.
रमाशंकर सबसे ऊपर भारतीय रिज़र्व बैंक का लोगो लगाओ। इसके बाद लिखो मानव संसाधन प्रबंध विभाग, भुवनेश्वर। और हाँ यह सब पृष्ठ के बीचों-बीच होगा।
सौमित्र ठीक आहे सर.
सौमित्र जी सर।
रमाशंकर आता डाव्या बाजूला कार्यालय आदेश संख्या आणि उजव्या बाजूला तारीख टाक.
रमाशंकर अब बायीं ओर कार्यालय आदेश संख्या और दायी ओर तारीख लिखो।
सौमित्र बरं.
सौमित्र जी सर।
रमाशंकर आता विषय लिहावा लागेल. लिही ‘स्टाफ-श्रेणी III – स्थानांतरण – रिपोर्ट करणे – पदोन्नती’ आता जे लिहायचे आहे ते लिही.
रमाशंकर अब विषय लिखना होगा। लिखो ‘स्टाफ-श्रेणी III – स्थानांतरण – रिपोर्ट करना – पदोन्नति’। अब जो सामग्री है उसे लिखो।
सौमित्र पण काय लिहू, सर?.. मला खरं तर कार्यालय आदेशाची भाषा येत नाही.
सौमित्र लेकिन क्या लिखूं सर.... मुझे दरअसल कार्यालय आदेश की भाषा नहीं आती है।
रमाशंकर मग काय झालं? यात घाबरण्यासारखे काय आहे? जेव्हा मी तुझ्या जागी होतो तेव्हा मलाही हे माहीत नव्हते. काम करता करता लवकरच शिकशील.
रमाशंकर तो क्या हुआ... इसमें इतना घबराने की क्या बात है। जब मैं तुम्हारी जगह था मुझे भी यह ज्ञान नहीं था। काम करते-करते जल्द ही सीख जाओगे।
सौमित्र हो सर.
सौमित्र जी सर
रमाशंकर लिही – (हिंदी मजकुराचा मराठी अर्थ - भारतीय रिझर्व्ह बँक, हैदराबादहून दिनांक 29 जानेवारी 2016 ला कार्यसमाप्तीनंतर कार्यमुक्त होऊन श्री सुनील दत्त सिंह (एचएस - 0095), सहाय्यक व्यवस्थापक यांनी सामान्य कार्यग्रहण अवधी आणि न्यूनतम प्रवास कालावधी घेऊन ग्रेड ‘ए’ अधिकारी (तांत्रिक) च्या पदावर पदोन्नतीसाठी दिनांक 01 फेब्रुवारी 2016 रोजी पूर्वाह्नला ह्या कार्यालयात रिपोर्ट केला आहे.)
रमाशंकर लिखो – भारतीय रिज़र्व बैंक, हैदराबाद से दिनांक 29 जनवरी 2016 को कारोबार की समाप्ति पर कार्यमुक्त होकर श्री सुनील दत्त सिंह (एचएस – 0095), सहायक प्रबंधक ने ग्रेड ‘ए’ अधिकारी (तकनीकी) के पद पर पदोन्नति के लिए सामान्य कार्यग्रहण और न्यूनतम यात्रा अवधि का उपयोग करने के बाद इस कार्यालय में दिनांक 01 फरवरी 2016 को पूर्वाह्न में ड्यूटी के लिए रिपोर्ट किया है।
सौमित्र झाले सर.
सौमित्र हो गया सर।
रमाशंकर दुसऱ्या परिच्छेदात लिही (हिंदी मजकुराचा मराठी अर्थ.... रिपोर्ट केल्यानंतर कनिष्ठ अभियंता श्री सुनील दत्त सिंह (एचएस - 0095) ह्यांना दिनांक 24 नवंबर 2015 च्या पूर्वव्यापी प्रभावाने सहाय्यक व्यवस्थापक (तांत्रिक)च्या पदावर पदोन्नत करण्यात आले आहे. ह्या अटीवर ही पदोन्नती करण्यात येत आहे की ती पूर्णपणे तात्कालिक आणि अस्थायी असेल आणि जर त्यांचे कोणी ज्येष्ठ असतील तर त्यांच्या दाव्यावर ह्या पदोन्नतीमुळे कोणताही प्रतिकूल प्रभाव पडणार नाही, तसेच त्यांना उच्च ग्रेडमध्ये पदोन्नतीचा कोणताही अधिकार असणार नाही).
रमाशंकर दूसरे पैरा में लिखो... रिपोर्ट करने के बाद श्री सुनील दत्त सिंह (एच एस – 0095), कनिष्ठ अभियंता को दिनांक 24 नवंबर 2015 के भूतलक्षी प्रभाव से सहायक प्रबंधक (तकनीकी) के पद पर पदोन्नत किया गया है जो इस शर्त के अधीन होगा कि उक्त अधिकारी की पदोन्नति पूर्णतः तदर्थ और अनंतिम आधार पर होगी और उनके वरिष्ठों, यदि कोई हो, के दावों पर प्रतिकूल प्रभाव डाले बिना होगी तथा उन्हें उच्च ग्रेड में वरिष्ठता का कोई अधिकार नहीं होगा।
सौमित्र लिहिले सर.
सौमित्र जी सर।
रमाशंकर तिसऱ्या परिच्छेदात लिही....(हिंदी मजकुराचा मराठी अर्थ- श्री सुनील दत्त सिंह, सहाय्यक व्यवस्थापक (तांत्रिक) ह्यांची तत्काळ मालमत्ता विभागात नेमणूक करण्यात आली आहे.)
रमाशंकर तीसरे पैरा में लिखो... श्री सुनील दत्त सिंह सहायक प्रबंधक (तकनीकी) को तत्काल प्रभाव से संपदा विभाग में तैनात किया गया है।
सौमित्र लिहून झाले सर.
सौमित्र लिख दिया सर।
रमाशंकर आता चौथ्या परिच्छेदात लिही (मराठी अर्थ-श्री सुनील दत्त सिंह त्याच तारखेपासून बँकेच्या ग्रेड ‘ए’ अधिकाऱ्यांना (तांत्रिक) लागू ग्रेड व भत्ता प्राप्त करण्यास पात्र असतील.)
रमाशंकर अब चौथे पैरा में लिखो ‘श्री सुनील दत्त सिंह उसी तारीख से बैंक के ग्रेड ए अधिकारियों (तकनीकी) के लिए लागू ग्रेड व भत्ता प्राप्त करने के हकदार होंगे।’
सौमित्र पूर्ण झाले का सर?
सौमित्र सर पूरा हो गया?
रमाशंकर हो. त्यावर सहाय्यक महाव्यवस्थापक (प्रशासन) सही करतील. डाव्या बाजूला कंसात त्यांचे नाव लिही आणि त्याखाली यांचा हुद्दा लिही. आता हा मसूदा सहाय्यक महाव्यवस्थापक महाशयांकडे अनुमोदनासाठी पाठवून दे. अनुमोदन मिळाल्यावरच कार्यालय आदेश जारी केला जाऊ शकतो.
रमाशंकर हाँ। इस पर सहायक महाप्रबंधक (प्रशासन) हस्ताक्षर करेंगे। दांयी ओर कोष्ठक में उनका नाम लिखो और उसके नीचे पदनाम लिख दो। अब यह मसौदा सहायक महाप्रबंधक महोदय को अनुमोदनार्थ प्रस्तुत कर दो। अनुमोदित होने पर ही कार्यालय आदेश जारी किया जा सकता है।
सौमित्र ठीक आहे.
सौमित्र जी।
रमाशंकर आणखी एक लक्षात ठेव. हा दस्तावेज धारा 3(3) च्या अंतर्गत असल्यामुळे तो हिंदी व इंग्रजीतही जारी करणे आवश्यक आहे.
रमाशंकर एक बात और यह दस्तावेज धारा 3(3) के अंतर्गत आता है। अतः इसे हिंदी और अंग्रेजी दोनों भाषाओं में जारी करना है।
सौमित्र ठीक आहे सर
सौमित्र जी सर।
रमाशंकर आता पुढच्या वेळी तू कुणाचीही मदत न घेता कार्यालय आदेश तयार करू शकशील अशी अपेक्षा आहे.
रमाशंकर उम्मीद है कि तुम बिना किसी की सहायता लिए अगला कार्यालय आदेश तैयार कर सकोगे।
सौमित्र हो सर. मी अवश्य तुमच्या अपेक्षांप्रमाणे काम करेन.
सौमित्र जी सर। मैं आपकी अपेक्षाओं पर अवश्य खरा उतरूँगा।

4.3.3 रजा डेस्कसंबंधी वार्तालाप / छुट्टी डेस्क संबंधी बातचीत / Dialogues regarding Leave Desk

लतिका नमस्कार सविता मॅडम
लतिका नमस्कार सविता मैडम।
सविता नमस्कार, लतिकाबाई. तुम्ही तर पाच दिवसांची रजा घेऊन गेला होतात न? आणि आला मात्र 11 दिवसांनी. चेहराही उतरला आहे. सगळे ठीक आहे ना?
सविता नमस्कार लतिका जी। आप तो पाँच दिनों की छुट्टी लेकर गई थीं। लेकिन ग्यारह दिनों बाद आई हैं। चेहरा भी कुछ मुरझाया लग रहा है। सब ठीक तो है?
लतिका हो ठीक आहे. तसेच कारण होते त्यामुळे येऊ शकले नाही.
लतिका हाँ ठीक है। कुछ विशेष कारणों से नहीं आ सकी।
सविता घरी सगळे ठीक आहे ना?
सविता घर पर तो सब ठीक तो है?
लतिका हो मॅडम.
लतिका जी।
सविता लतिका तुम्ही पाच दिवसांची नैमित्तिक रजा घेतली होती. आत तुम्हाला रजा वाढविण्यासाठी अर्ज करावा लागेल.
सविता लतिका जी आपने पांच दिनों की आकस्मिक छुट्टी ली थी लेकिन अब आपको अपनी छुट्टी बढ़ाने के लिए आवेदन देना होगा।
लतिका  माहित आहे. मी अर्ज घेऊन आले आहे. हा घ्या, माझी पाच दिवसांची नैमित्तिक रजा अकरा दिवसांच्या सामान्य रजेत बदलविण्यासाठीचा अर्ज.
लतिका मालूम है। मैं अपना आवेदन साथ लाई हूँ। यह लीजिए। मेरी पाँच दिनों की आकस्मिक छुट्टी को ग्यारह दिनों की सामान्य छुट्टी में परिवर्तित करने का आवेदन।
सविता ठीक आहे.
सविता जी।
लतिका जरा सांगाल का माझ्या खात्यावर किती वैद्यकीय रजा शिल्लक आहे?
लतिका कृपया बताएं कि मेरे खाते में कितनी चिकित्सा छुट्टी शेष है।
सविता (रजिस्टर बघते) – एकूण 90 दिवस.
सविता (रजिस्टर देखती है) – कुल 90 दिन।
लतिका तुम्हाला जर आत्ता तातडीचे काही काम नसेल तर मी तुमचा थोडा आणखी वेळ घेऊ शकते का?
लतिका अगर आप कोई बहुत जरूरी काम नहीं कर रही हैं तो क्या मैं आपका कुछ वक्त और ले सकती हूँ।
सविता अहो.. एवढी औपचारिकता कशाला? खुशाल बोला.
सविता अरे ... इतनी औपचारिकताओं की क्या जरूरत? आप बेझिझक कहिए।
लतिका खरं तर मला हे माहीत करून घ्यायचे आहे की बँकेत आणखी कोण-कोणत्या प्रकारच्या रजा असतात.
लतिका दरअसल मैं जानना चाहती हूँ कि बैंक में और कौन-कौन सी छुट्टियां होती हैं?
सविता तशा बँकेत पुष्कळ प्रकारच्या रजा आहेत... विशेष परिस्थितीत विशेष रजा आहेत. तरीही ज्या महत्त्वाच्या आहेत त्यांच्याबद्दल मी तुम्हाला सांगते. तुम्ही ज्या रजांचा उल्लेख केलात त्यांच्याशिवाय विशेष नैमित्तिक रजा, विशेष वैद्यकीय रजा, विशेष रजा, असामान्य रजा, प्रसूती रजा, पितृत्व रजा, दुर्घटना रजा, अध्ययन रजा वगैरे.
सविता वैसे तो बैंक में कई प्रकार की छुट्टियां हैं... विशेष परिस्थितियों के लिए विशेष छुट्टियां हैं... फिर भी जो महत्वपूर्ण है उसे मैं आपको बतला देती हूँ। बैंक में आपने जिन छुट्टियों का जिक्र किया उनके अतिरिक्त विशेष आकस्मिक छुट्टी, विशेष चिकित्सा छुट्टी, विशेष छुट्टी, असाधारण छुट्टी, प्रसूति छुट्टी, पितृत्व छुट्टी, दुर्घटना छुट्टी, अध्ययन छुट्टी आदि।
लतिका ह्या सगळ्या रजा तर विशेष परिस्थितीत घेतल्या जाऊ शकतात.
लतिका ये सारी छुट्टियां तो विशेष परिस्थितियों में ली जा सकती हैं।
सविता अगदी बरोबर. ह्या रजा ज्या कारणांसाठी ठेवल्या आहेत त्याच कारणासाठी घेता येतात.
सविता जी, बिलकुल। ये छुट्टियां उसी प्रयोजन से ली जा सकती हैं जिसके लिए नियत की गई हैं।
लतिका (थोडा विचार करून) अच्छा. प्रसूती रजेसोबतच जोडून विशेष रजा घेता येते का?
लतिका (कुछ सोचते हुए) अच्छा। यह बताइए कि क्या प्रसूति छुट्टी के साथ विशेष छुट्टी ली जा सकती है।
सविता हो. घेता येते.
सविता जी बिलकुल।
लतिका धन्यवाद.
लतिका धन्यवाद।
सविता सुट्ट्यांबद्दल तर तुम्ही जाणून घेतले, पण आता जरा माझी जिज्ञासाही शांत करून जा.
सविता छुट्टियों के बारे में तो आपने जान लिया पर मेरी जिज्ञासा भी शांत कर दीजिए
लतिका कसली जिज्ञासा?
लतिका कैसी जिज्ञासा?
सविता मिठाई कधी देता?
सविता मिठाई कब मिलेगी।
लतिका लवकरच.
लतिका जल्द ही।

4.3.4 भर्ती डेस्कसंबंधी वार्तालाप / भर्ती डेस्क संबंधी बातचीत / Dialogues regarding Recruitment Desk

विनय नमस्कार. मी आत येऊ शकतो का?
विनय नमस्कार। क्या मैं अंदर आ सकता हूँ?
राघव नमस्कार. या.
राघव नमस्कार। आइए।
विनय माझे नाव विनय. माझी सहाय्यक व्यवस्थापकाच्या पदावर नेमणूक झाली आहे आणि मला भारतीय रिझर्व्ह बँक, भुवनेश्वर येथे आज रिपोर्ट करायला सांगण्यात आले आहे. हे त्यासंबंधातील पत्र.
विनय मेरा नाम विनय है। मुझे सहायक प्रबंधक के पद पर नियुक्त किया गया है और मुझे भारतीय रिज़र्व बैंक, भुवनेश्वर में आज रिपोर्ट करने के लिए कहा गया है। यह रहा पत्र।
राघव भारतीय रिझर्व्ह बँकेत आपले स्वागत आहे. कृपया बसा.
राघव भारतीय रिज़र्व बैंक में आपका स्वागत है। कृपया बैठिए।
विनय धन्यवाद, सर.
विनय धन्यवाद सर।
राघव आता तर तुम्ही रिझर्व्ह बँकेचे अधिकारी आहात...पण काही औपचारिकता आहेत ज्या तुम्हाला पूर्ण कराव्या लागतील.
राघव वैसे तो अब आप रिज़र्व बैंक के अधिकारी हैं..लेकिन कुछ औपचारिकताएं हैं जिन्हें आपको पूरा करना है।
विनय हो जरूर. सांगा.
विनय जी जरूर। कहिए।
राघव मी तुम्हाला काही फॉर्म देतो ते भरून द्या.
राघव मैं आपको कुछ फॉर्म दे रहा हूँ। इन्हें भरकर दे दीजिए।
विनय कोणते-कोणते फॉर्म भरावे लागतील मला?
विनय कौन-कौन से फॉर्म भरने होंगे मुझे?
राघव कर्मचाऱ्याचा अर्ज, बँकेत नियुक्तीसाठी विचाराधीन उमेदवाराचे घोषणापत्र, गोपनीयतेची शपथ, अधिवास घोषणा, वयासंबंधी घोषणा, ऋणग्रस्तता संबंधी घोषणा, प्राधिकारपत्र, लाभार्थीचे नियुक्तिपत्र, नामांकन फॉर्म व चल-अचल संपत्तीचे घोषणापत्र.
राघव कर्मचारी का आवेदन, बैंक में नियुक्ति के लिए विचाराधीन उम्मीदवार का घोषणापत्र, गोपनीयता की घोषणा, अधिवास की घोषणा, आयु के संबंध में घोषणा, ऋणग्रस्तता संबंधी घोषणा, प्राधिकार पत्र, लाभार्थी का नियुक्ति पत्र, नामांकन फॉर्म तथा चल और अचल संपत्ति का घोषणापत्र।
विनय इतके फॉर्म?
विनय इतने सारे फॉर्म?
राघव हो. ह्या शिवाय तुम्हाला आपल्या अगदी जवळच्या नातेवाइकांबद्दलही माहिती द्यावी लागेल.
राघव जी। इसके अतिरिक्त आपको अपने निकटतम संबंधियों के बारे में भी सूचना देनी होगी।
विनय जवळच्या नातेवाइकांबद्दल?
विनय निकटतम संबंधियों के बारे में?
राघव हो. जर तुमचे कोणी जवळचे नातेवाईक दुसऱ्या देशाचे नागरीक किंवा अधिवासी असतील आणि जर ते लोक सेवेत असतील तर त्यांचा हुद्दा, त्यांच्या विभाग / कार्यालयाचे नाव आणि नेमणुकीची तारीख वगैरे बद्दल पूर्ण विवरण द्यावे लागेल.
राघव जी हाँ। यदि आपके निकटतम संबंधी अन्य देशों के नागरिक या अधिवासी हैं और यदि वे लोक सेवा में हैं तो उनका पदनाम, उनके विभाग / कार्यालय का नाम और नियुक्ति की तारीख के बारे में पूरा विवरण देना होगा।
विनय हो जरूर. द्या, मी सगळे फॉर्म भरतो.
विनय जी जरूर। लाइए मैं सारे फॉर्म भर देता हूँ।
राघव हे फॉर्म भरून झाले की तुम्ही डाव्या बाजूच्या डेस्कवर जा.
राघव इन्हें भरने के बाद आप बाएं वाले डेस्क पर चले जाएं।
विनय तिथे काय करावे लागेल?
विनय वहाँ क्या करना होगा?
राघव ते वितरण (Allotment) डेस्क आहे. तिथे तुम्ही घरासाठी अर्ज करा म्हणजे तुम्हाला एक क्वार्टर वितरित केले जाईल. क्वार्टर देताना ते तुम्हाला एक करार देतील. त्यावर तुम्हाला सही करावी लागेल.
राघव वह आबंटन डेस्क है। वहाँ आप आवास के लिए आवेदन कर दें ताकि आपको एक क्वार्टर आबंटित किया जा सके। क्वार्टर आबंटित करते वक्त वे आपको एक करार देंगे जिसपर आपको हस्ताक्षर करना होगा।
विनय बरं. धन्यवाद.
विनय जी, धन्यवाद।
राघव ह्या औपचारिकता पूर्ण केल्यावर तुम्ही मानव संसाधन व्यवस्थापन विभागाच्या प्रमुखांना भेटा.
राघव इन औपचारिकताओं को पूरा करने के बाद आप जाकर मानव संसाधन प्रबंध विभाग के विभागाध्यक्ष से मुलाकात करें।
विनय ठीक आहे, सर. त्यांना भेटल्यानंतर मी कोणत्या विभागात जाऊन बसू ते सांगाल का?
विनय जी सर। कृपया यह भी बताएं कि मुलाकात करने के बाद मुझे किस विभाग में बैठना होगा।
राघव सद्या तुम्ही मानव संसाधन व्यवस्थापन विभागातच बसा. तुम्हाला एका आठवड्यासाठी परिचयात्मक प्रशिक्षणासाठी पाठविले जाईल. त्यानंतर तुमची नेमणूक कुठे करायची ते ठरविले जाईल. नेमणूक ठरविल्यावर तुम्हाला त्या विभागात नियोजित केले जाईल.
राघव फिलहाल आप मानव संसाधन प्रबंध विभाग में ही बैठेंगे। आपको एक सप्ताह के लिए परिचयात्मक प्रशिक्षण हेतु प्रतिनियुक्त किया जाएगा। उसके बाद आपकी तैनाती निर्धारित की जाएगी। तैनाती निर्धारित होने के बाद आप उस विभाग में पदस्थापित होंगे।
विनय ठीक आहे सर. फार आभारी आहे आपला.
विनय जी सर। बहुत-बहुत धन्यवाद।

4.4 परकीय चलन / विदेशी मुद्रा / Foreign Exchange

परकीय चलनासंबंधी प्रश्नोतरे / विदेशी मुद्रा संबंधी प्रश्नोत्तर / Questions & Answers regarding Foreign Exchange

4.4.1 परकीय चलन बँक खाते / विदेशी मुद्रा बैंक खाता / Foreign Exchange Bank Account

प्रश्न परकीय चलन म्हणजे काय?
प्रश्न विदेशी मुद्रा क्या है?
उत्तर परकीय चलनाचा अर्थ आहे देशाच्या चलनाव्यतिरिक्त दुसऱ्या देशाचे चलन.
उत्तर विदेशीमुद्रा का अर्थ है देश की मुद्रा के अलावा अन्य देशों की मुद्रा।
प्रश्न परकीय चलनाची आवश्यकता का आहे?
प्रश्न विदेशी मुद्रा क्यों आवश्यक है?
उत्तर जेव्हा दोन किंवा दोनापेक्षा जास्त देशांमध्ये व्यापार (आयात किंवा निर्यात) होतो तेव्हा त्या स्थितीत त्या देशातील चलनामध्ये भुगतान करावे लागते. त्यासाठी परकीय चलनाची आवश्यकता असते.
उत्तर जब दो या दो से अधिक देशों के बीच व्यापार (आयात या निर्यात ) होता है तो उस स्थिति में भुगतान उस देश की मुद्रा में किया जाता है, इसलिए विदेशी मुद्रा की आवश्यकता होती है।
प्रश्न परकीय चलन निधी उपलब्ध होण्याचे स्रोत कोणते?
प्रश्न विदेशी मुद्रा निधियों का उपलब्ध स्त्रोत क्या है?
उत्तर मुख्यत: अनिवासी भारतीयांकडून प्राप्त ठेवी आणि आंतर्राष्ट्रीय व्यापार.
आपल्या देशात अनिवासी भारतीय / मूळ भारतीय व्यक्तीसाठी असलेल्या ठेव योजना :
भारतीय रुपयात अनिवासी खाते बाह्य (एनआरई) बचत खाते
भारतीय रुपयात अनिवासी खाते (एनआरई) बाह्य चालू खाते
भारतीय रुपयात एनआरओ चालू / बचत / आरडी खाते
 परकीय चलन अनिवासी (एफसीएनआर) खाते यूएसडी, जीबीपी, यूरो, ऑस्ट्रेलियन डॉलर व कॅनेडिन डॉलर.
उत्तर मुख्य रूप से अनिवासी भारतीयों से प्राप्त जमाराशियां तथा अंतरराष्ट्रीय व्यापार।
हमारे देश में अनिवासी भारतीय / भारतीय मूल के व्यक्ति के लिए जमा योजनाएं :
 भारतीय रुपये में अनिवासी खाता बाह्य ( एन आर ई) बचत खाता
भारतीय रुपये में अनिवासी खाता (एनआरई) बाह्य चालू खाता
भारतीय रुपये में एनआरओ चालू / बचत / आरडी खाते
विदेशी मुद्रा अनिवासी (एफसीएनआर) खाता यूएसडी, जीबीपी, यूरो, ऑस्ट्रेलियन डॉलर व कैनेडियन डॉलर
प्रश्न एनआरआय खाते कोण-कोण उघडू शकते?
प्रश्न एनआरआई खाते कौन- कौन खोल सकते हैं?
उत्तर सर्व अनिवासी भारतीय व मूळ परदेशी व्यक्ती
उत्तर सभी अनिवासी भारतीय तथा विदेशी मूल के व्यक्ति।
प्रश्न अनिवासी भारतीय परदेशातून आपले एनआरई खाते उघडू शकते का?
प्रश्न क्या अनिवासी भारतीय विदेश से अपना एनआरई खाता खोल सकते हैं?
उत्तर हो. आजकाल भारतात अनेक बँकांनी ऑनलाइन खाते उघडण्याची सोय उपलब्ध करून दिली आहे.
उत्तर हां, आज-कल भारत में कई बैंकों द्वारा ऑनलाइन खाता खोलने की सुविधा प्रदान की गई है।
प्रश्न दोन वेगवेगळे खातेदार एनआरई खात्यात पैसे अंतरित करू शकतात का?
प्रश्न क्या दो विभिन्न खाताधारकों द्वारा एनआरई खाते में निधि अंतरण किया जा सकता है?
उत्तर खऱ्या आणि वैयक्तिक कारणासाठी प्राधिकृत व्यापाऱ्यामार्फत एका व्यक्तीच्या एनआरई खात्यातून दुसऱ्या व्यक्तीच्या एनआरई खात्यात पैसे अंतरित केले जाऊ शकतात.
उत्तर वास्तविक और निजी प्रयोजनों के लिए प्राधिकृत डीलर द्वारा एक व्यक्ति के एन आर ई खाते से दूसरे व्यक्ति के एनआरई खाते में निधि अंतरण करवाया जा सकता है।
प्रश्न अनिवासी भारतीयांसाठी खाती खोलण्याच्या संख्येवर काही मर्यादा आहेत का?
प्रश्न क्या अनिवासी भारतीय द्वारा खाता खोलने की संख्या के लिए कोई सीमा है?
उत्तर नाही. अनिवासी भारतीय आपल्या इच्छेनुसार हवी तितकी एनआरओ, एनआरई किंवा एफसीएनआर खाती उघडू शकतात.
उत्तर नहीं, अनिवासी भारतीय अपनी इच्छानुसार जितना चाहे उतना एनआरओ, एनआरई या एफसीएनआर खाते खोल सकते हैं।
प्रश्न एनआरई खात्यांसाठी नामांकन सुविधा उपलब्ध आहे का?
प्रश्न क्या एनआरई खाते लिए नामांकन की सुविधा उपलब्ध है?
उत्तर हो आहे.
उत्तर हां।
प्रश्न एनआरई खात्यात संयुक्त खातेधारक म्हणून निवासी व्यक्ती खात्याचे व्यवहार करू शकते का?
प्रश्न क्या एनआरई खाते में संयुक्त खाता धारक के रूप में निवासी व्यक्ति खाते का परिचालन कर सकता है?
उत्तर निवासी संयुक्त खातेधारकाच्या विशिष्ट मुख्तारनाम्याच्या / प्राधिकारपत्राच्या आधारावर एनआरई खात्याचे व्यवहार करू शकतो.
उत्तर निवासी संयुक्त खाता धारक के विनिर्दिष्ट मुख्तारनामा / प्राधिकार पत्र के आधार पर एनआरई खाते में परिचालन कर सकता है।
प्रश्न एनआरई / एफसीएनआर खात्यात निधी प्रत्यावर्तनीय आहे का?
प्रश्न क्या एनआरई / एफसीएनआर खाते में निधि प्रत्यावर्तनीय है?
उत्तर एनआरई / एफसीएनआर खात्यातील संपूर्ण राशि पूर्णपणे प्रत्यावर्तनीय आहे.
उत्तर एनआरई / एफसीएनआर खाते में सभी राशि पूर्णतः प्रत्यावर्तनीय है।
प्रश्न मुदत ठेव मुदत पूर्ण होण्यापूर्वी बंद करता येते का?
प्रश्न क्या मियादी जमा परिपक्वता से पूर्व बंद किया जा सकता है?
उत्तर हो. पूर्ण मुदतीसंबंधी असलेल्या तरतुदींनुसार मुदत पूर्ण होण्यापूर्वी मुदत ठेव बंद केली जाऊ शकते.
उत्तर हाँ, परिपक्वता संबंधी प्रावधानों के तहत परिपक्वता से पूर्व बन्द किया जा सकता है।

4.4.2 ठेवींच्या बदल्यात अग्रिम / कर्ज / जमा के एवज में अग्रिम / ऋण

प्रश्न भारतात एनआरई / एफसीएनआर खात्यातील ठेवीच्या बदल्यात ठेवीदार स्वत: रुपयांत कर्ज घेऊ शकतो का?
प्रश्न भारत में एनआरई / एफसीएनआर खाते में जमा के एवज में जमाकर्ता स्वयं रुपये में ऋण ले सकता है?
उत्तर हो.
उत्तर हां।
प्रश्न ठेवीदारांकडून ह्या ठेवींच्या तारणाच्या बदल्यात कर्ज घेतले जाऊ शकते का?
प्रश्न क्या जमाकर्ताओं द्वारा इन जमाओं के एवज में ऋण लिया जा सकता है?
उत्तर हो.
उत्तर हां।
प्रश्न तृतीय पक्ष ह्या ठेवींच्या बदल्यात परदेशात कर्ज घेऊ शकतो का?
प्रश्न क्या तृतीय पक्ष द्वारा विदेशों में इन जमाओं के एवज में ऋण लिया जा सकता है?
उत्तर हो.
उत्तर हां।

4.4.3 स्वदेशी परतणाऱ्या भारतीयांसाठी उपलब्ध सुविधा / लौटने वाले भारतीयों के लिए उपलब्ध सुविधाएं

प्रश्न भारतात परतल्यावर एनआरआय परदेशातील आपली संपत्ती तशीच ठेवू शकतात का?
प्रश्न भारत वापसी पर, एनआरआई विदेशों में अपने संपत्ति बनाए रख सकते हैं?
उत्तर हो. भारतात परल्यावर एनआरआय परदेशात आपली संपत्ती तशीच ठेवू शकतात.
उत्तर हां, भारत वापसी पर एनआरआई विदेशों में अपने संपत्ति बनाए रख सकते हैं।
प्रश्न अनिवासी भारतीय परदेशी अर्जित केलेले धन भारतात परकीय चलन खात्यात ठेवू शकतात का?
प्रश्न क्या अनिवासी भारतीय विदेशों में उपार्जित धन भारत में विदेशी मुद्रा खाते में रख सकते हैं?
उत्तर हो. भारतात परतल्यावर (निवासी परकीय चलन खाते) आपले धन ठेवू शकतात.
उत्तर हां, भारत लौटने के बाद (निवासी विदेशी मुद्रा खाते में) अपना धन रख सकते हैं।
प्रश्न परकीय चलन आरएफसी खात्यात जमा केले जाऊ शकते का?
प्रश्न क्या विदेशी मुद्रा आरएफसी खाते में जमा किया जा सकता है?
उत्तर हो आणि जर रक्कम यूएस डॉलर 5000 पेक्षा जास्त किंवा तेवढीच असेल तर तसे चलनसंबंधी घोषणापत्रात नमूद केले पाहिजे.
उत्तर हाँ और यदि राशि यूएस $5000 से अधिक या इसके समकक्ष है तो यह मुद्रा घोषणा पत्र में घोषित किया जाना चाहिए।
प्रश्न प्रवासी धनादेश आरएफसी खात्यात जमा करता येतो का?
प्रश्न क्या यात्री चेक आर एफ सी खाते में जमा किया जा सकता है?
उत्तर हो. जर रक्कम यूएस डॉलर 10,000 पेक्षा जास्त किंवा तेवढीच असेल तर तसे चलनसंबंधी घोषणापत्रात नमूद केले पाहिजे.
उत्तर हां , यदि राशि यूएस $10,000 से अधिक या इसके समकक्ष है, तो यह मुद्रा घोषणा पत्र में घोषित किया जाना चाहिए।
प्रश्न आरएफसी खात्यातील धनाचा विनियोग देशीय देयके देण्यासाठी केला जाऊ शकतो का?
प्रश्न क्या आरएफसी खाते के धन का इस्तेमाल स्थानीय भुगतान करने के लिए किया जा सकता है?
उत्तर हो.
उत्तर हां।
प्रश्न भारतात परतलेल्या भारतीयांना पुन्हा परदेशी गेल्यावर आरएफसी खात्यातून एफसीएनआर(बी) / एनआरई खात्यात आपले धन अंतरित करता येते का?
प्रश्न क्या भारत लौटे भारतीय फिर से विदेश जाने पर आरएफसी खाते से एफसीएनआर (बी) / एनआरई खाते में अपना धन अंतरण कर सकते हैं?
उत्तर हो.
उत्तर हां।
प्रश्न आरएफसी सी खात्यात धन पूर्णपणे प्रत्यावर्तनीय आहे का?
प्रश्न क्या आरएफसी सी खाते में धन पूर्णतः प्रत्यावर्तनीय है?
उत्तर हो.
उत्तर हां।
प्रश्न आरएफसी खाते निवासी किंवा अनिवासी भारतीयाबरोबर संयुक्त रूपात उघडता येते का?
प्रश्न क्या आरएफसी खाता निवासी या अनिवासी भारतीय के साथ संयुक्त रूप से खोला जा सकता है?
उत्तर नाही.
उत्तर नहीं।
प्रश्न आरएफसी खाते किती वर्षे ठेवले जाऊ शकते?
प्रश्न आरएफसी खाता कितने वर्षों के लिए रखा जा सकता है?
उत्तर आरएफसी खाते खूप वर्ष चालू ठेवता येते.
उत्तर आरएफसी खाता कई वर्षों के लिए रखा जा सकता है।
प्रश्न आरएनओआर म्हणजे काय?
प्रश्न आरएनओआर क्या है?
उत्तर जर स्वदेशी परतणारे भारतीय गेल्या 10 वर्षातील 09 वर्षे अनिवासी राहिले असतील किंवा मागील 07 वर्षांत 729 दिवसांपेक्षा जास्त दिवस भारतात राहिले नसतील तर ते भारतीय आरएनओआर असतील.
उत्तर लौटने वाले भारतीयों की स्थिति आरएनओआर की होगी यदि वह विगत 10 वर्षों में 09 वर्ष अनिवासी रहे हैं या विगत 07 वर्षों में 729 दिनों से ज्यादा भारत में नहीं रहे हों।
प्रश्न आरएफसी खाते कोणत्या चलनांमधे उघडले जाऊ शकते?
प्रश्न आरएफसी खाते किन मुद्राओं में खोले जा सकते हैं?
उत्तर सद्या यूएस डॉलर, यूरो आणि ब्रिटिश पाउंडामधे आरएफसी खाते उघडले जाऊ शकते.
उत्तर वर्तमान में यूएस डॉलर, यूरो और ब्रिटिश पाउंड में आरएफसी खाते खोले जा सकते हैं।

4.4.4 अनिवासी भारतीय / मूळ भारतीय व्यक्तींद्वारे निवेश / अनिवासी भारतीय / भारतीय मूल के व्यक्तियों द्वारा निवेश

प्रश्न भारतात अनिवासी भारतीयांद्वारे गुंतवणुकीचे मुख्य प्रकार / आधार कोणते?
प्रश्न भारत में अनिवासी भारतीयों द्वारा निवेश के प्रमुख तरीके / आधार क्या हैं?
उत्तर प्रत्यावर्तनीय आधारावर आणि अप्रत्यावर्तनीय आधारावर.
उत्तर प्रत्यावर्तनीय आधार पर और गैर प्रत्यावर्तनीय आधार पर।
प्रश्न एनआरआय / पीआयओ भारतात कोणत्या श्रेणीमध्ये गुंतवणूक करू शकतात?
प्रश्न एनआरआई / पीआईओ किस श्रेणियों के तहत भारत में निवेश कर सकते हैं?
उत्तर प्रत्यक्ष परदेशी गुंतवणूक योजने अंतर्गत
• पोर्टफोलियो गुंतवणूक योजने अंतर्गत अनिवासी भारतीयांद्वारे गुंतवणूक
• अनिवासी भारतीयांद्वारे अप्रत्यावर्तनीय आधारावर शेयर्सची खरेदी विक्री
• अनिवासी व्यक्तीद्वारे भारतीय कंपन्यांच्या शेयर आणि परिवर्तनीय डिबेंचरांव्यतिरिक्त प्रतिभूतींची खरेदी विक्री
उत्तर • प्रत्यक्ष विदेशी निवेश योजना के तहत निवेश
• पोर्टफोलियो निवेश योजना के तहत अनिवासी भारतीयों द्वारा निवेश
• अनिवासी भारतीयों द्वारा गैर प्रत्यावर्तनीय आधार पर शेयरों की खरीद और बिक्री
• अनिवासी व्यक्ति द्वारा भारतीय कंपनी के शेयरों और परिवर्तनीय डिबेंचरों के अलावा प्रतिभूतियों की खरीद और बिक्री।

4.4.5 अनिवासींसाठी प्रत्यावर्तन / अनिवासियों के लिए प्रत्यावर्तन

प्रश्न एक अनिवासी भारतात मिळालेली आपली पेन्शन प्रत्यावर्तित करू शकतो?
प्रश्न क्या एक अनिवासी भारत में प्राप्त उनकी पेन्शन प्रत्यावर्तित कर सकता है?
उत्तर हो.
उत्तर हां।
प्रश्न एनआरआय भारतात अप्रत्यावर्तनीय ठेवीवर अर्जित व्याज प्रत्यावर्तित करू शकतो का?
प्रश्न क्या एनआरआई भारत में गैर प्रत्यावर्तनीय जमा पर अर्जित ब्याज प्रत्यावर्तित कर सकते हैं?
उत्तर हो.
उत्तर हां।
प्रश्न अनिवासी भारतीय भारतातील आपल्या घराचे / फ्लॅटचे मिळालेले भाडे प्रत्यावर्तित करू शकतो का?
प्रश्न क्या अनिवासी भारतीय भारत में अपने घर / फ्लैट से प्राप्त किराया प्रत्यावर्तित कर सकते हैं?
उत्तर हो.
उत्तर हां।

4.4.6 विविध / विविध / Others

प्रश्न अनिवासी परदेशातून आपले जीवन प्रमाणपत्र प्रस्तुत करू शकतो का?
प्रश्न क्या एक अनिवासी विदेश से अपने जीवन प्रमाण पत्र प्रस्तुत कर सकता है?
उत्तर हो.
उत्तर हां।
प्रश्न एक एनआरआय आपल्या एनआरओ खात्यातून दर वर्षी किती पैसे परदेशी पाठवू शकतो?
प्रश्न एक एनआरआई अपनी एनआरओ खाते से प्रतिवर्ष कितना पैसा विदेश भेज सकता है?
उत्तर दर वित्तीय वर्षी 1 मिलियन यूएस डॉलर पर्यंत.
उत्तर हर वित्‍तीय वर्ष में 1 मिलियन यूएस डॉलर तक।
प्रश्न अनिवासी भारतीय आपल्या नियोक्त्याकडून भारतात रुपयांत गृह कर्जाचा लाभ घेऊ शकतो का?
प्रश्न क्या अनिवासी भारतीय अपने नियोक्ता से भारत में रुपए में आवास ऋण का लाभ उठा सकते हैं?
उत्तर हो.
उत्तर हां।
प्रश्न परकीय चलन अनिवासी खाता ठेव कर्ज कोणत्या कारणांसाठी दिले जाते?
प्रश्न विदेशी मुद्रा अनिवासी खाता जमा राशि ऋण किन उद्देश्यों के लिए दिया जाता है?
उत्तर • भांडवली वस्तुंच्या आयातीसाठी
• कच्चा माल व उपकरणांसाठी आवश्यक सामग्रीच्या आयातीसाठी
• देशी भांडवली वस्तुंसाठी
• कच्च्यामालासहित देशी उपकरणांसाठी आवश्यक सामग्रीच्या
उत्तर • पूंजीगत वस्तुओं के आयात के लिए
• कच्चे माल और निविष्टियों के आयात के लिए
• घरेलू पूंजीगत वस्तुओं के लिए
• कच्चे माल सहित घरेलू निविष्टियों के लिए
प्रश्न परदेशी प्रवासी जेव्हा थोड्या काळासाठी भारतात येतात तेव्हा ते बँकेत खाते उघडू शकतात का?
प्रश्न क्या विदेशी यात्री जब अल्पावधि के लिए भारत आते हैं तब बैंक खाता खोल सकते हैं?
उत्तर हो. अनिवासी रुपया खाते (चालू / बचत) (एनआरओ) : परकीय चलनाचा व्यापार करणारी प्राधिकृत व्यापारी बँक परदेशी प्रवाशाच्या विनंतीवरून खाते उघडू शकते. ह्या प्रकारचे खाते जास्तीत जास्त 06 महिन्यापर्यंतच्या अवधीसाठी उघडता येते.
उत्तर जी हाँ। अनिवासी रुपया खाता (चालू / बचत) (एनआरओ) : प्राधिकृत व्यापारी बैंक द्वारा, जो विदेशी मुद्रा व्यापार करता है; विदेशी यात्री के अनुरोध पर खाता खोला जा सकता है। इस प्रकार के खाते अधिकतम 06 महीने तक के लिए खोले जाते हैं।
प्रश्न अनिवासी रुपया खाते उघडण्यासाठी कोणकोणत्या कागदपत्रांची आवश्यकता असते?
प्रश्न अनिवासी रुपया खाता खोलने के लिए किन–किन दस्तावेजों की जरूरत होती है?
उत्तर • अनिवासी रुपया खाते उघडण्यासाठी वैध पासपोर्टसोबत आवश्यक संबंधित परिचयपत्राची आवश्यकता असते.
• प्राधिकृत बँकांना ‘आपल्या ग्राहकाला ओळखा’ (केवायसी) च्या आवश्यक अटींचे पालन करणे आवश्यक आहे.
उत्तर • अनिवासी रूपया खाता खोलने के लिए वैध पासपोर्ट के साथ आवश्यक संबंधित पहचान पत्रों की आवश्यकता होती है।
• प्राधिकृत बैंक को भी चाहिए कि खाता खोलते समय अपने ग्राहक को जानिए (केवाइसी) की आवश्यक शर्तों का पालन करे।
प्रश्न भारताचे निवासी असलेले परदेशी नागरिक निवासी खाते उघडू शकतात का?
प्रश्न क्या विदेशी नागरिक जो भारत के निवासी हैं वे निवासी खाता खोल सकते हैं?
उत्तर हो. वैध पासपोर्टवर भारतात काम करणारे परदेशी नागरिक निवासी खाते उघडू शकतात.
उत्तर जी हाँ। विदेशी नागरिक जो भारत में वैध पासपोर्ट के साथ काम करते हैं वे निवासी खाता खोल सकते हैं
प्रश्न परकीय चलन कर्ज म्हणजे काय?
प्रश्न विदेशी मुद्रा ऋण क्या है?
उत्तर परकीय चलन कर्ज मुख्यत: आयात-निर्यात वित्तपुरवठ्यासाठी दिले जाते.
उत्तर विदेशी मुद्रा ऋण मुख्यत: आयात-निर्यात वित्तपोषण के लिए दिया जाता है।
प्रश्न निर्यात कर्जाचे किती प्रचलित प्रकार आहेत आणि त्यांची नावे काय?
प्रश्न निर्यात ऋण के कितने प्रचलित रूप हैं और उनका नाम क्या है?
उत्तर निर्यात व आयात कर्जाचे दोन प्रकार आहेत:-
• जहाजावर माल लादण्यापूर्वी (प्री शिपमेंट)
• जहाजावर माल लादल्यानंतर (पोस्ट शिपमेंट)
उत्तर निर्यात व आयात ऋण के दो प्रकार हैं:-
• पोत लदानपूर्व ऋण (प्री शिपमेंट)
• पोत लदानोत्तर ऋण (पोस्ट शिपमेंट)
प्रश्न भारतात निर्यात पुनर्वित्तीयन कोण उपलब्ध करते?
प्रश्न भारत में निर्यात पुनर्वित्तीयन कौन उपलब्ध कराता है?
उत्तर भारतात निर्यात पुनर्वित्तीयन भारतीय रिझर्व्ह बँक उपलब्ध करते.
उत्तर भारत में निर्यात पुनर्वित्तीयन भारतीय रिजर्व बैंक द्वारा उपलब्ध कराया जाता है।
प्रश्न पुनर्वित्तीयनाची अधिकतम अवधी काय आहे?
प्रश्न पुनर्वित्तीयन की अधिकतम अवधि क्या है?
उत्तर ह्याचा अधिकतम अवधी 180 दिवसांचा असतो.
उत्तर इसकी अधिकतम अवधि 180 दिनों की होती है।

 

******************************


 धडा ५ / अध्याय 5

संपूर्ण शब्दकोष / समग्र शब्दावली

अंग्रेजी मराठी हिंदी
Accident insurance अपघात विमा दुर्घटना बीमा
Accident Leave अपघात सुट्टी दुर्घटना छुट्टी
Account holder खातेदार खाताधारक
Adverse Effect प्रतिकूल प्रभाव प्रतिकूल प्रभाव
Age वय आयु
Agreement करार करार
Agricultural rent शेतसारा लगान
Agriculture loan कृषी कर्ज कृषि ऋण
Allotment वाटप / वितरण आबंटन
Alternative arrangement   पर्यायी व्यवस्था वैकल्पिक व्यवस्था
AM पूर्वाह्न पूर्वाह्न
Amount रक्कम राशि
Annual credit plan target वार्षिक कर्ज योजना उद्दिष्ट वार्षिक ऋण योजना लक्ष्य
Appellate Authority अपील प्राधिकारी अपीलीय प्राधिकारी
Applicable लागू लागू
Application अर्ज आवेदन
Appointment नियुक्ती नियुक्ति
Appointment Letter नियुक्ती पत्र नियुक्ति पत्र
Approval अनुमोदन अनुमोदन
Assistant General Manager (Admin) सहाय्यक महाव्यवस्थापक (प्रशासन) सहायक महाप्रबंधक (प्रशासन)
Assistant Manager सहाय्यक व्यवस्थापक सहायक प्रबंधक
Authority Letter प्राधिकार पत्र प्राधिकार पत्र
Authorized Branches प्राधिकृत शाखा प्राधिकृत शाखाएं
Auto Renewal स्वयं नूतनीकरण स्वतःनवीकरण
Awareness जागरूकता जागरूकता
Back to Back Letter of Credit पतपत्राऐवजी पतपत्र साख पत्र के एवज में साख पत्र
Balance शिल्लक शेष
Balance of Payment प्रदान संतुलन भुगतान संतुलन
Balance of Trade व्यापार संतुलन व्यापार संतुलन
Bank branch बँक शाखा बैंक शाखा
Basic bank account मूळ बँक खाते बुनियादी बैंक खाता
Basic Pay मूळ वेतन मूल वेतन
Beneficiary लाभार्थी लाभार्थी
Beneficiary लाभार्थी लाभार्थी
Bill of Exchange विनिमय बिल विनिमय बिल
Bill of Lading   नौभार यादी लदान बिल
Block Level Bankers’ Committee ब्लॉक  स्तरीय बैंकर समिती ब्लॉक  स्तरीय बैंकर समिति
Borrower कर्जदार उधारकर्ता
Branch expansion शाखा विस्तार शाखा विस्तार
Business correspondent व्यवसाय प्रतिनिधी कारोबार प्रतिनिधि
Buyers Credit खरेदीदाराची पत खरीदार का साख
Candidate उमेदवार उम्मीदवार
Casual Leave नैमित्तिक रजा आकस्मिक छुट्टी
Charge पदभार कार्यभार
Charge Sheet आरोपपत्र आरोप पत्र
Charge Sheeted आरोपी आरोपी
Citizen नागरिक नागरिक
Claim दावा दावा
Clarification स्पष्टीकरण स्पष्टीकरण
Class III श्रेणी III श्रेणी III
Close of Business व्यवसाय समाप्ती कारोबार की समाप्ति
Collateral security आनुषंगिक तारण संपार्श्विक प्रतिभूति
Competent Authority सक्षम प्राधिकारी सक्षम प्राधिकारी
Complaint तक्रार शिकायत
Conduct आचरण आचरण
Confidential गोपनीयता गोपनीयता
Confirmed LC पुष्टीकृत पतपत्र पुष्टिकृत साख पत्र
Confirming Bank पुष्टीकर्ता बँक पुष्टिकर्ता बैंक  
Credit plan कर्ज योजना ऋण योजना
Credit-deposit ratio कर्ज-ठेव गुणोत्तर ऋण-जमा अनुपात
Crop Insurance Scheme पीक विमा योजना फसल बीमा योजना
Crop loan पीक कर्ज फसल ऋण
Customer ग्राहक ग्राहक
Customer Service Point ग्राहक सेवा केंद्र ग्राहक सेवा केंद्र
Dairy and fisheries डेरी व मत्स्यपालन डेरी और मत्स्य पालन
Date तारीख तारीख
Date of Shipment मालभरणा तारीख लदान तिथि
Declaration घोषणापत्र घोषणापत्र
Deduction वजावट कटौती
Defense Representative विपक्ष प्रतिनिधी विपक्ष प्रतिनिधि
Denomination मूल्यवर्ग (नोटेचे अंकित मूल्य) मूल्यवर्ग
Department विभाग विभाग
Deposit ठेव जमा
Deposit and withdrawal ठेव आणि आहरण जमा और आहरण
Deposit slip ठेव भरण्याची पर्ची जमापर्ची
Depute प्रतिनियुक्त प्रतिनियुक्त
Designation पद, हुद्दा पदनाम
Differential rate of interest scheme   विभेदक व्याज दर योजना विभेदक ब्याज दर योजना
Disciplinary Action शिस्तभंगाची कार्यवाही अनुशासनिक कार्रवाई
Discipline Desk शिस्तसंबंधी डेस्क अनुशासन डेस्क
District Consultative Committee जिल्हा सल्लागार समिती जिला परामर्शदात्री समिति
District Level Review Committee जिल्हास्तरीय समीक्षा समिती जिला स्तरीय समीक्षा समिति
Document दस्तावेज दस्तावेज़
Documentary Evidence दस्तावेजी पुरावा / कागदोपत्री पुरावा प्रलेख साक्ष्य
Documentation दस्तावेजीकरण दस्तावेजीकरण
Domicile स्थायी वास्तव्य अधिवास
Draft मसूदा मसौदा
Educational loan शैक्षणिक कर्ज शिक्षा ऋण
Employee कर्मचारी कर्मचारी
Entitle दावेदार हकदार
Entry नोंद प्रविष्टि
Estate Department संपदा विभाग संपदा विभाग
Estimation of income & expenditure   आय-व्यय अनुमान आय-व्यय का अनुमान
Exchange Control विनिमय नियंत्रण विनिमय नियंत्रण
Exchange Position विनिमय स्थिती विनिमय स्थिति
Exchange Rate Management विनिमय दर व्यवस्थापन विनिमय दर प्रबन्धन
Export Bill निर्यात बिल निर्यात बिल
Export Import Policy आयात निर्यात धोरण आयात निर्यात नीति
Exporter निर्यातक निर्यातक
External Commercial Borrowings विदेशी वाणिज्य उधार बाहरी वाणिज्य उधार
Extra-Ordinary Leave असामान्य रजा असाधारण छुट्टी
Facility सोय सुविधा
Final order अंतिम आदेश अंतिम आदेश
Financial inclusion आर्थिक समावेशन वित्तीय समावेशन
Financial literacy आर्थिक साक्षरता वित्तीय साक्षरता
Financial literacy camp आर्थिक साक्षरता शिबीर वित्तीय साक्षरता शिविर
Financial plan आर्थिक योजना वित्तीय योजना
Financial service आर्थिक सेवा वित्तीय सेवा
Financing वित्तपुरवठा वित्तपोषण
Fixed Forward Contract निश्चित वायदा कंत्राट निश्चित वायदा संविदा
For Approval अनुमोदनार्थ अनुमोदनार्थ
Foreign Exchange परकीय चलन विदेशी मुद्रा
Foreign Exchange Market विदेशी विनिमय बाज़ार विदेशी विनिमय बाज़ार
Foreign Inward Remittance विदेशी आवक रक्कम विदेशी आवक विप्रेषण
Formal source औपचारिक स्रोत औपचारिक स्रोत
Forward Contract वायदा कंत्राट वायदा संविदा
Fraud फसवणूक धोखाधडी
Government sponsored scheme सरकार प्रायोजित योजना सरकार प्रायोजित योजना
Grade Allowance ग्रेड भत्ता ग्रेड भत्ता
Guarantor हमीदार गारंटर
Guidelines निर्देश दिशानिर्देश
Head of Department विभाग प्रमुख विभागाध्यक्ष
Higher Grade उच्चतर ग्रेड उच्चतर  ग्रेड
Housing loan गृह कर्ज आवास ऋण
Human Resource Management Department मानव संसाधन व्यवस्थापन विभाग मानव संसाधन प्रबंध विभाग
Identity Card ओळखपत्र पहचानपत्र
Immediate Effect तत्काळ तत्काल प्रभाव
Immovable Asset अचल संपत्ती अचल संपत्ति
Importer आयातक आयातक
Indebtedness कर्जबाजारीपणा / ऋणग्रस्तता ऋणग्रस्तता
Induction Training परिचयात्मक प्रशिक्षण परिचयात्मक प्रशिक्षण
Informal source अनौपचारिक स्रोत अनौपचारिक स्रोत
Instruction अनुदेश अनुदेश
Intensive agriculture area सघन कृषी क्षेत्र गहन कृषि क्षेत्र
Interest व्याज ब्याज
Interest subsidy व्याज सब्सिडी ब्याज सब्सिडी
Interest subvention व्याज अनुदान ब्याज अनुदान
Investigating Officer अन्वेषण अधिकारी जाँच अधिकारी
Investigation अन्वेषण जांच
Irrevocable LC अपरिवर्तनीय पतपत्र अप्रवर्तनीय साख पत्र  
Issue जारी जारी
Junior Engineer कनिष्ठ अभियंता कनिष्ठ अभियंता
Lead bank scheme अग्रणी बँक योजना अग्रणी बैंक योजना
Lead District Manager अग्रणी जिल्हा व्यवस्थापक अग्रणी जिला प्रबंधक
Lead District Officer अग्रणी जिल्हा अधिकारी अग्रणी जिला अधिकारी
Letter of Credit पत पत्र साख पत्र
Liberalized Remittance Scheme उदारीकृत धनप्रेषण योजना उदारीकृत विप्रेषण योजना
Life insurance जीवन विमा जीवन बीमा
Loan repayment कर्जफेड ऋण चुकौती
Loan waiver   कर्जासंबंधी सूट ऋण संबंधी छूट
Lower income category निम्न मिळकत श्रेणी कम आय वर्ग
Master Circular मास्टर परिपत्रक मास्टर परिपत्र
Maternity Leave प्रसूती रजा प्रसूति छुट्टी
Medical Leave आजारपणाची रजा चिकित्सा छुट्टी
Micro insurance सूक्ष्म विमा सूक्ष्म बीमा
Micro, Small and Medium Enterprise सूक्ष्म, लघु और मध्यम उद्यम सूक्ष्म, लघु और मध्यम उद्यम
Minimum journey Period न्यूनतम प्रवास अवधी न्यूनतम यात्रा अवधि
Misconduct कदाचरण कदाचार
Modification सुधारणा संशोधन
Movable Asset चल संपत्ती चल संपत्ति
Name नाव नाम
Nomination Form नामांकन फॉर्म नामांकन फॉर्म
Number संख्या संख्या
Office कचेरी / कार्यालय कार्यालय
Office Order कार्यालय आदेश कार्यालय आदेश
Officer (Technical) अधिकारी (तांत्रिक) अधिकारी (तकनीकी)
Opener आरंभकर्ता प्रारम्भकर्ता
Operation परिचालन परिचालन
Operational problem   परिचालनगत समस्या परिचालनगत समस्या
Option विकल्प विकल्प
Optional Forward Contract वैकल्पिक वायदा कंत्राट वैकल्पिक वायदा संविदा
Optional Letter of Credit वैकल्पिक पत पत्र वैकल्पिक साख पत्र
Ordinary Leave सामान्य रजा सामान्य छुट्टी
Overdraft ओवरड्राफ्ट ओवरड्राफ्ट
Overdue Forward Contract प्रलंबित / अतिदेय वायदा कंत्राट अतिदेय वायदा संविदा
Paternity Leave पितृत्व रजा पितृत्व छुट्टी
Paying Bank प्रदानकर्ता बँक भुगतानकर्ता बैंक
Payment प्रदान भुगतान
Post पद पद
Post Shipment Credit मालभरणा पश्चात कर्ज पोतलदानोत्तर ऋण
Posted पदस्थापित पदस्थापित
Posting नेमणूक तैनाती
Power of Attorney मुख्त्यारपत्र मुख्तारनामा
Pre Shipment Credit मालभरणापूर्व कर्ज पोतलदानपूर्व  ऋण
prescribed निर्धारित निर्धारित
Presenting Officer प्रस्तुती अधिकारी प्रस्तुतकर्ता अधिकारी
Principle of Natural justice नैसर्गिक न्यायाचा सिद्धांत प्राकृतिक न्याय  का सिद्धांत
Priority sector प्राथमिकताप्राप्त क्षेत्र प्राथमिकताप्राप्त क्षेत्र
Procedure कार्यपद्धति प्रक्रिया
Proceeding कार्यवाही कार्यवाही
Process प्रक्रिया प्रक्रिया
Promotion बढती / पदोन्नती पदोन्नति
Property संपत्ती संपत्ति
Provision तरतूद प्रावधान
Punishment दंड / शिक्षा दंड
Purely Ad hoc पूर्णपणे तात्कालिक पूर्णतः तदर्थ
purpose कारण प्रयोजन
Rate of interest व्याज दर ब्याज दर
Receipt पावती रसीद
Reduce कमी करणे घटाना
Relieving कार्यमुक्त कार्यमुक्त
Repatriation स्वदेश प्रत्यावर्तन प्रत्यावर्तन
Repayment परतफेड चुकौती
Reporting रिपोर्ट करणे रिपोर्ट करना
Residence निवास आवास
Restricted LC प्रतिबंधित पत पत्र प्रतिबन्धित साख पत्र
Retrospective Effect पूर्वलक्षी प्रभाव पूर्ववर्ती प्रभाव
Revocable  LC परिवर्तनीय पतपत्र प्रवर्तनीय साख पत्र
Right अधिकार अधिकार
Rural branch ग्रामीण शाखा ग्रामीण शाखा
Rural Self-Employment Training Institute ग्रामीण स्वरोजगार प्रशिक्षण संस्थान ग्रामीण स्वनियोजित प्रशिक्षण संस्थान
Saving बचत बचत
Scale of finance वित्तपुरवठ्याचे प्रमाण वित्तपोषण की मात्रा
Scheme योजना योजना
Section 3(3) धारा 3(3) धारा 3(3)
Security Guard सुरक्षा गार्ड सुरक्षा गार्ड
Self-Help Group bank linkage programme स्वसहायता समूह बँक लिंकेज कार्यक्रम स्वयं सहायता समूह बैंक लिंकेज कार्यक्रम
Sellers Credit विक्रेत्याची पत विक्रेता का साख
Senior वरिष्ठ वरिष्ठ
Seniority वरिष्ठता वरिष्ठता
Show Cause Notice कारण दाखवा नोटिस कारण बताओ नोटिस
Signature सही हस्ताक्षर
Sir / Madam महाशय / महोदया महोदय / महोदया
Special Leave विशेष रजा विशेष छुट्टी
Specimen Signature नमूना सही नमूना हस्ताक्षर
Staff Regulation स्टाफ विनियम स्टाफ विनियम
Stage स्तर स्तर
State Level Bankers’ Committee राज्यस्तरीय बँकर समिती राज्य स्तरीय बैंकर समिति
State Level Co-ordination  Committee राज्यस्तरीय समन्वय समिती राज्य स्तरीय समन्वय समिति
Statement विवरण विवरण
Study Leave अध्ययन रजा अध्ययन छुट्टी
Subject विषय विषय
Subject to अटींच्या अधीन शर्त के अधीन
Tentative Basis अस्थायी आधार अनंतिम आधार
Tentative order अस्थायी आदेश अनंतिम आदेश
Term deposit मियादी जमा सावधि जमा
Token टोकन टोकन
Transfer बदली / स्थानांतरण स्थानांतरण
Transferable LC अंतरणीय पतपत्र हस्तांतरणीय साख पत्र  
Transportation Document परिवहन दस्तावेज परिवहन प्रलेख
Under consideration विचाराधीन विचाराधीन
Unorganized sector असंगठित क्षेत्र असंगठित क्षेत्र
Usual Joining time सामान्य कार्यग्रहण अवधि सामान्य कार्यग्रहण अवधि
Valuable बहुमूल्य बहुमूल्य
Value Date मूल्य तारीख मूल्य तारीख
Voter मतदाता मतदाता
Withdrawal slip आहरण स्लिप आहरण पर्ची
Work plan कार्य योजना कार्य योजना

 

******************************


Top